Zenmeester heeft geen tijd te verliezen

Zo mag het niet. Dit móet veranderen beseft Joan Halifax (74) staand aan de baar van haar overleden oma. De Amerikaanse zenleraar en abt van Upaya Zen Center in Santa Fe is midden twintig als haar grootmoeder na een beroerte in een verzorgingshuis belandt. "Zij was daar diep ongelukkig. Ze wilde niets anders dan haar familie al die tijd om zich heen houden. Toen dat niet gebeurde, smeekte ze ons snel dood te mogen gaan."

Haar oma sterft uiteindelijk alleen, gefrustreerd en angstig. "We wisten niet beter", vertelt Halifax. "De angst voor de dood had iedereen in zijn greep, inclusief mijzelf." Het duurt lang voor de onrust van het gelaat van haar opgebaarde oma is weggetrokken. "Haar overlijden rijmde volstrekt niet met de krachtige vrouw die zij was." Halifax doet op dat moment de gelofte zich in te zetten voor betere begeleiding van stervende mensen.

Roshi (zenmeester) Joan, zoals ze wordt genoemd, is in het Zeeuws-Vlaamse Cadzand voor een zenretraite. Via meditatie en oefeningen geeft zij haar methode voor het ontwikkelen van compassie door. De abt stemde na wat aarzeling in met het gesprek. "Kort dan", zegt ze resoluut.

Haar gevorderde leeftijd telt mee in de afweging om haar energie te bewaken, legt ze uit in het eenvoudige vakantieappartementje waar ze verblijft. Haar reisschema is behoorlijk intensief. Ze komt net uit Duitsland en reist na Cadzand nog door naar Barcelona. Daarna moet ze in Brussel zijn en vervolgens vliegt ze naar Nepal om er een medische kliniek te leiden. Ze kijkt uit naar het werken met zieken en stervenden in het Himalayagebergte. Ze doet dat alweer voor het 36ste opeenvolgende jaar. "Ook al lijden ze of zijn ze ernstig ziek, Nepalezen zijn vol vreugde en buitengewoon veerkrachtig."

Engagement

De rijzige vrouw in zwarte kaftan, heldere, blauwe ogen, het haar kortgeknipt, blaakt van energie. Zij wordt voortgedreven door een gevoel van urgentie. Dat begon al, vertelt ze, toen zij nog in de baarmoeder zat en haar vader vocht aan het front. Het was in de Tweede Wereldoorlog. Haar vader was commandant van een van de Amerikaanse landingsschepen die onder meer in Normandië werden ingezet.

"Ik voelde dat er geen tijd te verliezen was. Niet alleen was er een oorlog gaande, ook de atoombom werd ingezet. En nog steeds is er de dreiging van nucleaire oorlog." Ze kijkt doordringend door haar brilglazen, alsof ze wil opstaan en in actie komen.

Ze brengt de vluchtelingencrisis ter sprake en de opwarming van de aarde. "We moeten onze koers wijzigen, nu. Verkwist je leven niet. Verspil geen tijd." Boeddhistisch inzicht is voor zenmeester Halifax gelijk aan maatschappelijk engagement.

Zenactivisme

De reislustige Amerikaanse wordt dan ook niet voor niets een activistische zenmeester genoemd. Het eerste onrecht waartegen Halifax opstond als lid van de Amerikaanse burgerrechten- en vredesbeweging was rassenongelijkheid. Ook dat zaadje werd al vroeg gezaaid. Op vierjarige leeftijd raakt Halifax door een ooginfectie bijna twee jaar blind. Haar ouders regelen een zwarte vrouw als oppas. "Zij woonde in een aparte wijk. Haar moeder had nog als slaaf gewerkt", vertelt Halifax.

Het is de onvoorwaardelijke liefde die de kinderoppas ondanks deze moeilijke omstandigheden aan haar geeft, die diepe indruk maakt. "Toen mijn zicht hersteld was, zag ik de wereld op een andere manier." Dat en de ontdekking dat zij een 'innerlijk leven' had - ze bracht veel tijd alleen door - maakte haar tijdelijke blindheid tot op de dag van vandaag uiterst waardevol. "Ook al wens ik niemand de kwetsbaarheid en hulpeloosheid toe die ik toen heb ervaren."

Roofdieren

Met haar grote zichtbaarheid, ook op sociale media, geeft Halifax zen een nieuw gezicht, zeggen boeddhisme-deskundigen. Zelf beschouwt ze vooral haar vrouw-zijn van toegevoegde waarde.

Als in het gesprek de seksuele relaties tussen zenleraren en hun leerlingen ter sprake worden gebracht - in de afgelopen paar jaar volgden veel van die berichten elkaar op - reageert Halifax fel. "Met je spirituele leraar, je dokter of je ouder: daar heb je eenvoudigweg geen seks mee." Roofdieren, noemt ze haar mannelijke collega's die hun machtsoverwicht misbruiken binnen de sangha, de boeddhistische gemeenschap. "Je zou hun gedrag als incest kunnen bestempelen."

Innerlijke stabiliteit

Het is middagpauze in Cadzand. Dat betekent dat de uren van stilte voorbij zijn en de zenbeoefenaars tot negen uur 's avonds met elkaar in gesprek kunnen gaan. In dit retraitedeel deelt Roshi Joan haar ervaringen die zij onder meer heeft opgedaan met honderden ernstig zieke en stervende mensen.

Compassie, het thema van de retraite, is van groot belang bij stervensbegeleiding, legt Halifax' opvolger en organisator van de bijeenkomst, zenleraar Irène Bakker (71) uit: "We hebben allemaal compassie in ons, maar niet iedereen kan daar voldoende bij. Aan de andere kant kun je, wanneer je je hart opent, door iemands lijden overspoeld raken. Dus je moet innerlijke stabiliteit hebben en goed aanwezig kunnen zijn in je lichaam."

Halifax heeft haar eigen G.R.A.C.E.-methode voor het ontwikkelen van compassie. En die kan veel betekenen voor de gezondheidszorg, denkt ze. Veel artsen en verpleegkundigen lopen, ieder op een eigen manier, aan tegen angst voor de dood. Regelmatig spreekt de abt dan ook medici en verpleegkundigen toe. Haar zenkleding verruilt ze dan voor een pak, omdat niet iedereen openstaat voor religie. "Ik werk aan de vergroting van veerkracht, zodat het medisch personeel er veel meer kan zijn voor de patiënten." Dit leidt volgens Halifax niet alleen tot vermindering van burnouts binnen de gezondheidszorg, het levert de maatschappij ook besparingen op.

Ze hoopt dat ze bij haar levenseinde - in het boeddhisme geldt dat als de ultieme bevrijding - het goede voorbeeld kan geven. "Door de dood ervaar je de verbondenheid tussen mensen en dingen. Je voelt dat het bewustzijn los is van het lichaam." Angst voor de dood heeft ze niet, vertelt ze. Wat niet wil zeggen dat ze iedere mogelijke dood klakkeloos accepteert. "Ik heb een euthanasieverklaring ondertekend, omdat ik niet wil dat mijn leven eindeloos wordt gerekt, als ik bijvoorbeeld hersendood zou zijn."

Bij het afscheid volgt een lange, warme, doordringende blik, de handen tegen elkaar gevouwen. "De dood kan immers elk moment intreden."

undefined

Wie is joan halifax

Joan Halifax (1942) promoveerde in de medische antropologie en psychologie. Ze bestudeerde de Dogon-stam in Mali en de Huichols, een indiaans volk in Mexico. Samen met de Tsjechische psychiater Stanislav Grof - met wie ze kort getrouwd was - onderzocht ze de effecten van lsd op stervende kankerpatiënten.

Haar zenonderwijs volgde ze bij de Koreaanse zenmeester Seung Sahn. Haar dharma-transmissie (inwijding) ontving ze bij de beroemde Vietnamese boeddhistische monnik en vredesactivist Thich Nhat Hanh, en later bij de Amerikaanse zenmeester Bernie Glassman. In 1990 richt Halifax in Santa Fe het Upaya Zen Center op, waar ze abt en hooddocent is. Haar boek 'Being with dying' verscheen ook in het Nederlands, als 'De laatste woorden van liefde'.

undefined