Zal de discussie over Zwarte Piet ooit beslecht worden?

"Ik geloof niet dat het allemaal verbeelding is, wanneer de negers denken dat deze folklore in stand gehouden wordt om hen iets te laten voelen." Dat noteerde schrijver Willem Frederik Hermans in 1969 over het fenomeen Zwarte Piet. Bijna een halve eeuw later debatteert Nederland elke november over deze folklore, de laatste jaren heftiger dan ooit. Het anti-Pietenkamp, dat inderdaad iets 'voelt' zoals Hermans al voorspelde, staat in de strijd frontaal tegenover mensen die 'het kinderfeest willen beschermen'. De eerste dode is nog niet gevallen, maar op de snelweg richting Dokkum werd het afgelopen zaterdag al knap gevaarlijk.

Zal het ooit ophouden, en wat is daarvoor dan nodig? Jop Eeuwijk en Frank Rensen publiceerden vorige maand het boek 'De identiteitscrisis van Zwarte Piet'. De twee historici, dertigers die opgroeiden met het gezellige familiefeest inclusief de zwarte helpers, laten zien hoe lang en hoe vaak het verzet al opkwam. In hun boek staat het citaat van schrijver Hermans. Ook interviewen ze de zwarte antropologe Lulu Helder die een wetenschappelijke bundel over de discussie samenstelde en in 1998 voorspelde dat Zwarte Piet binnen tien jaar geschiedenis zou zijn.

Rensen is voorzichtig. "De kritiek op het feest is vaak weer verstomd. En daarna weer opgekomen. Als er in de jaren zeventig van de vorige eeuw al iets was veranderd, hadden mensen nu niet meer geklaagd dat het feest van kinderen wordt afgepakt. Ik denk dat de kritiek nu zal blijven. We hebben te maken met een derde generatie van mensen met voorouders in Suriname en op de Antillen. Die zeggen 'Dit is ook ons land', die gaan zich niet neerleggen bij de huidige Zwarte Piet." De criticasters zijn lang gemarginaliseerd, stelt hij met zijn medeschrijver Jop Euwijk.

En de andere kant? "Ik begrijp heel goed het gevoel dat een feest wordt afgenomen", zegt Rensen. "Maar ik denk dat die houding niet meer verdedigbaar is. Folklore is leuk totdat er aanstoot aan genomen wordt, en je iets moet uitleggen, en er niet uitkomt. Een grote groep mensen neemt er nu aanstoot aan, en je kunt dan niet zeggen 'Ach, het is maar een kinderfeest'. Dan behandel je die mensen zelf ook bijna als kinderen, je zegt dat ze het alleen maar verkeerd begrijpen."

Het mag dan gaan om een kinderfeest, zegt Rensen, maar volwassenen zijn verantwoordelijk voor de organisatie. "Er ligt inmiddels honderd jaar bewijsmateriaal over de schade van het stereotype, en over de link met het bredere racisme." Hij geeft het toe, met zijn compaan Euwijk is hij strikter gaan denken over die zwarte figuur waarmee ze vroeger lol hadden. " Als je weet dat zwarte kinderen huilend thuiskomen van school en je schminkt je gezicht toch extra zwart, dan zou je haast denken aan provocatie."

"Ja, ik word elke dag moe van deze discussie", zegt de zwarte kunstenaar en Pietenactivist Jerry Afriyie. "Maar ook elke dag wil ik hier een feest van maken voor alle kinderen. Ik denk dat we vooral moeten uitleggen waarom er aanstoot wordt genomen aan Zwarte Piet. Waarom die figuur past in een land waarin er in whatsapp-groepjes al direct allerlei berichten rondgaan wanneer ik er met mijn donkere huidskleur rondloop. Informatie geven en de dialoog aangaan, dat is de oplossing."

Pietitie

Aan het 'pro-Pietenkamp' wisselt de inzet nogal eens. Bas Vreugde, een van de initiatiefnemers van de Pietitie, de facebookactie vier jaar geleden voor behoud van Zwarte Piet die zoveel weerklank vond, is 'wel een beetje klaar' met de discussie. Hij wil niet meer in de publiciteit, omdat die volgens hem olie op het vuur kan gooien. Zijn rol is dit jaar overgenomen door Friezin Jenny Douwes, die oproept tot het tegenhouden van het anti-Pietenkamp.

Het blijft immers een kinderfeest, zegt dit kamp. De discussies liepen op sociale media hoog op. "De reactie op de kritiek op Zwarte Piet, die bevestigt het alleen maar: dat het fenomeen Zwarte Piet inderdaad te maken heeft met het feit dat mensen met een donkere huidskleur er niet bij horen", zegt Markus Balkenhol. De antropoloog noemt reacties als 'Ga jij maar terug naar je eigen land ' op mensen die zich storen aan Piet. Balkenhol: "Donkere mensen horen er dus niet bij, is daarvan de boodschap. Het Sinterklaasfeest is belangrijk in Nederland: in de intieme familiekring, op school en ook op nationaal niveau. Je kunt je er niet aan onttrekken. Het is typisch Nederlands, wordt gezegd. Wie zich er niet in herkent, zou dus niet bij Nederland horen."

Die uitsluiting past volgens de antropoloog in veel alledaags racisme. "Opmerkingen als: Wat spreek je goed Nederlands. Of: Waar kom je vandaan? Tegenover mensen die in Nederland zijn geboren."

Ook Balkenhol, werkzaam bij het Meertens Instituut dat de Nederlandse taal en cultuur onderzoekt, denkt dat de generatie allochtonen die in Nederland is geboren en geworteld, die opmerkingen en ook Zwarte Piet niet meer pikt. "Dit verzet zal niet weggaan. Het past bovendien in een internationale beweging." Hij noemt het racismedebat in de Verenigde Staten en de beweging 'Rhodes must fall' in Zuid-Afrika, die het standbeeld van de stichter van de apartheidsstaat met succes naar de grond kreeg. De roep om behoud van Piet is luid, erkent Balkenhol. "Maar er is wel verschuiving. Waar een aantal jaar geleden 95 procent van de Nederlanders niets wilde veranderen, ligt dat nu rond de driekwart. Er is ook een kantelpunt gekomen. Vroeger kon men de hele kritiek negeren, nu wordt iedereen gedwongen erover na te denken. Ook de organisatoren van plaatselijke intochten die de pieten zwart houden."

In het Groningen van Hans van de Sande wordt er volgens de massapsycholoog helemaal niet zoveel nagedacht. Hij verbaasde zich vier jaar terug over de kritiek van de Verenigde Naties op een onschuldig kinderfeest, en hij is niet van mening veranderd. "Ik kan mij voorstellen dat sommige mensen met een donkere huidskleur achterstand ervaren. Men wil respect. Met een donkere huidskleur moet je meer overwinnen. We moeten de maatschappij zo inrichten dat de behoefte aan respect niet meer afhangt van je huidskleur. Maar ik zie Zwarte Piet echt niet als uitdrukking van dit probleem. Ik spreek mensen met een donkere huidskleur die ook de link helemaal niet zien. Naar mijn mening gaat het om een kleine groep die protesteert en die vooral op zoek is naar aandacht. Ik kan het nog steeds niet helemaal serieus nemen."

De emeritus hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen ziet de discussie vooral als een media-probleem. "Als kranten en televisie niet meer zo massaal aandacht geven aan de protesten, is het snel gedaan." Hij denkt dat het protestkamp, dat misschien wel minder groot is dan gesuggereerd, dan uiteindelijk aan het korte eind zal trekken.

Geschiedenis

Historicus Rensen ziet dat juist andersom. "Er moet echt iets veranderen. Ik denk dat het sterk afhangt van de manier waarop de Nederlandse geschiedenis wordt gezien. Onderwijs is cruciaal. Aan het slavernijverleden en de koloniale geschiedenis moet echt meer aandacht worden besteed, die zijn nu weggedrukt. Dat zal verschil maken, verwacht ik. Veel mensen hebben er nu geen idee van en zien Zwarte Piet daarom ook niet als een probleem."

Het is een geleidelijk proces, denkt ook Meertens-onderzoeker Balkenhol. Ook hij denkt dat het 'pro-Zwarte Pietenkamp' zal moeten gaan schuiven. "Er is vaak angst dat de Nederlandse cultuur verdwijnt. Het is niet verwonderlijk dat dit debat verhevigt in een politiek klimaat waarin die angst wordt aangesproken. Die angst is misschien irreëel, cultuur is nou eenmaal geen vaststaand gegeven, maar altijd in beweging. Maar de angst dat 'cultuur' en een 'volk' kunnen verdwijnen, die kan gevaarlijk worden als er politiek misbruik van wordt gemaakt."

Ook Sint en Piet zijn in beweging, vult Frank Rensen aan. De discussie was lang pedagogisch - Sint hoefde niet te straffen - en ging een tijd over de bedreiging van de Kerstman die de boel zou overnemen. Ook voor Piet had dat consequenties."Er was een tijd dat Zwarte Piet vooral een boeman was. Dat is verschoven, het ging meer om domheid en nu is Piet ook een clown."

In Duitsland ziet antropoloog Balkenhol een vergelijkbare angst, de 'kerstmarkt' zou verdwijnen en daarmee de Duitse cultuur. Dat die sentimenten ook in Nederland leven heeft velen verrast, zegt de geboren Duitser. "In het buitenland heerst een beeld van Nederland als tolerant gidsland. Er is hier veel goed, maar dat uitsluitend positieve beeld moet toch echt worden genuanceerd."

VAN LOSSE OPMERKING TOT KABINETSBELEID

Hoe verliep de Pietendiscussie de afgelopen jaren? Een overzicht.

Oktober 2013

Mensenrechtenonderzoekster Verene Shepherd, hoofd van een VN-werkgroep, verklaart dat Zwarte Piet 'racistisch' is en 'een terugkeer naar de slavernij'. Dat lijkt eerst een losse opmerking en krijgt veel kritiek: 'waar bemoeit ze zich mee?'. De facebookactie 'Pietietie' krijgt binnen twee dagen twee miljoen likes.

November 2014

Tijdens de Sintintocht in Gouda worden tientallen demonstranten tegen Zwarte Piet opgepakt. De meesten krijgen een boete, alleen activist Jerry Afriyie wordt vervolgd. Hij krijgt een voorwaardelijke boete van 500 euro.

Augustus 2015

Het VN-Comité tegen Rassendiscriminatie stelt nu officieel dat het uiterlijk van Zwarte Piet te veel aan slavernij doet denken. Dat komt niet vooral door de kleur, maar door de dikke lippen, krompraat, gouden oorringen. Verandering is nodig.

Oktober 2015

Hema en Blokker kiezen voor veeg-Pieten. In de Bijenkorf hangen alleen nog Gouden Klimpieten.

September 2016

Kinderombudsman Margrite Kalverboer noemt Zwarte Piet een schending van kinderrechten.

Oktober 2016

Zwarte Piet verdwijnt van het huismerk van supermarkt Jumbo. Amsterdam kondigt aan dat nog maar een minderheid van de pieten zwart zal zijn in december. Na een rondgang van de NOS blijkt Amsterdam met onder andere Heemstede een uitzondering.

December 2016

"Het kabinet is er voorstander van dat het feest met de tijd meegaat", schrijft justitieminister Ard van der Steur. De stereotypen kunnen volgens hem "onbedoeld vooroordelen en discriminatie in de hand werken en mensen kwetsen". Verandering is niet aan de politiek, maar aan de samenleving, aldus het kabinet.

Juni 2016

Het gerechtshof in Amsterdam wijst het verzoek af om allerlei instanties te vervolgen vanwege het tonen van Zwarte Piet, zoals de omroep en grote winkelbedrijven.

Oktober 2016

RTL toont nog uitsluitend roetveegpieten. Publieke omroep NTR probeert het met bonte pieten, maar zet dat niet door.

November 2017

Volgens het Algemeen Dagblad is Piet op de meeste plekken nog gewoon zwart. Pro-Pietdemonstranten houden de actiegroep 'Kick Out Zwarte Piet', op weg naar de intocht in Dokkum, op de snelweg tegen. Met succes, maar het pro-kamp wachten mogelijk wel boetes of vervolging.

Lees ook: Koester Piet en hoor de discussie aan
Lees ook: In Alphen blijft Piet pikzwart, in Meppel kan het best anders
Lees ook: Zwarte Piet verdeelt stad en ommeland
Lees ook: Dokkum verbiedt demonstratie tegen Zwarte Piet tijdens de intocht