Zaaddodend, zulke scènes

Etty's bloemlezing bevat een allegaartje dat zelden erg opwindend wordt. Een nieuwe studie legt uit hoe dat komt.

Een van de opmerkelijkste seksscènes uit de Nederlandse literatuur vind je in Thomas Rosenbooms roman 'Gewassen Vlees'. De achttiende-eeuwse plattelandsjongeren Abe en Jeltse liggen fijn in de vrije natuur te boeleren als ze begluurd worden door de anaal gefixeerde patriciër Willem Augustijn. Voyeurisme dus. Willem Augustijn kijkt vanuit een struikje recht in de aars van de zwoegende Jeltse. Dan kan hij zich niet langer beheersen: "Tegelijk met het opzij trekken van haar rechter bil stak hij zijn vinger tot aan het eerste kootje in Jeltses aarsgat. Van onder de kluwen koperhaar slaakte zij een gesmoorde kreet, tegelijk verstijvend, maar toen hij nog dieper in haar drong hielp zij ontegenzeglijk mee: bij iedere volgende duw van zijn vinger ontspande zij haar kringspier en stulpte zij die zelfs in tegengestelde richting naar buiten, en tijdens het navolgende moment van rust trok zij haar anus met de vinger dan weer naar binnen."

Een tweede literaire seksscène die mij maar niet wil loslaten is die uit A.F.Th van der Heijdens roman 'De gevarendriehoek'. Albert en Marike spelen het spel omgekeerd, haar clitoris moet in het gaatje van zijn eikel en zo "probeerde zij keer op keer Alberts 'pleziertje van een grietje van twaalf' binnen te dringen, waarbij hij om het haar gemakkelijk te maken zich enigszins naar haar toe bewoog. Na een aantal vergeefse pogingen lukte het Marike haar kleine orgaan naar binnen te wurmen."

Ik noem het seksscènes omdat seks er onmiskenbaar een belangrijke rol in speelt, maar zijn ze daarmee ook erotisch of pornografisch? Ik geloof van niet. Rosenbooms herderskwartiertje focust zo op de pathologische hoofdpersoon dat het genot van de vrijkousen erbij inschiet, en bij Van der Heijdens intieme handelingen heb je vooral een ademloos gevoel van: mij niet gezien. In plaats van een erotische prikkel brengen ze eerder een gevoel van bizarrerie of zelfs afkeer te weeg. Bij Rosenboom kan het trouwens ook nog liggen aan het feit dat we een voyeur bezig zien. Dat ontnuchtert en beschaamt de lezer als het ware, omdat hij immers zelf ook in zekere zin voyeur is; geen felbegeerde rol in het maatschappelijk bestel.

Beide scènes komen dan ook niet voor in de al weer wat langer geleden verschenen bloemlezing 'De Nederlandse erotische literatuur in 80 en enige verhalen', verzameld door Elsbeth Etty. Die verklaart in haar inleiding dat ze uit alle soorten zinnenprikkelingen 'zolang ze maar goed zijn opgeschreven' heeft gekozen. Goed opgeschreven zijn de tafereeltjes bij Rosenboom en Van der Heijden zeker, maar zinnenprikkelend? Eerder zaaddodend, zou ik zeggen.

Wat voor soort verhalen staan er dan wel in Etty's overrijpe (meer dan duizend pagina's dikke) bloemlezing? Van alles en nog wat, dat is zeker, het is waarlijk een oecumenische verzameling, maar in het algemeen kun je zeggen dat het hier positieve erotiek betreft, of het nu een natte droom of een onverwacht vluggertje betreft, en zelfs de onschuldige eerste tongzoen wordt niet vergeten.

Van de natte droom geeft Remco Campert een smakelijk voorbeeld in het verhaal 'De ochtend dat het niet opkon'. De getrouwde Dirk Veenman loopt bij een loket tegen Molly aan en binnen de kortste keren liggen ze in bed en doen het drie keer achter elkaar, waarna Dirk bij thuiskomst te uitgeput is voor een nieuw rondje seks met zijn ook al bijzonder geile eega.

Van een eerste echte kus levert dan weer Rudy Kousbroek een aandoenlijk autobiografisch verhaal in 'Verliefd': seks kun je het niet noemen, ik had eerlijk gezegd zelfs moeite er iets erotisch in te zien, maar lief is het wel.

Andere schrijvers proberen heuse porno te fabrieken, zoals Heere Heeresma, kampioen van de gewone lezer, die in 'Haar knie woof wuivend langs de hemel' je reinste prikkelliteratuur lijkt te willen bedrijven. Een op het oog keurige oudere vrouw sleept een kansarme adolescent in haar bed, een bekend motief in pornofilms. Tegenwoordig heet zo iemand een cougar maar dat woord kende Heeresma nog niet. Hij beschrijft gewoon wat men zich bij zo'n scène voorstelt: "Snel schoot ze uit haar jumper en even streed ze de goede strijd. Dan haakten haar duimen al in het elastiek van haar slip en trok ze deze uit." Toch voel je dat pure porno de literator niet makkelijk afgaat. Dat ze 'de goede strijd streed' is alweer te ironisch, te veel knipoog naar de apostel Paulus om het erotische genot helemaal onverlet te laten.

Het is een verschijnsel dat je eigenlijk door de eeuwen heen ziet, van Boccaccio's 'Decamerone' tot Nabokovs 'Lolita' en verder; zelden gaat het alleen maar om liefde en erotiek, vrijwel altijd komen er ook andere oogmerken om de hoek kijken. In de essaybundel 'Pornografie in de Nederlandse literatuur' stellen de inleiders vast dat slechts weinig pornografische teksten louter seksueel willen prikkelen.

Pornografische geschriften kunnen behalve prikkelend ook humoristisch bedoeld zijn, ze ventileren gedurfde maatschappelijke opvattingen, spuien politieke of religieuze kritiek, of drukken een bepaalde kunstopvatting uit.

Daar komt nog bij dat op het gebied van louter lustverschaffing de literaire pornografie de strijd allang van de visuele pornografie en de bewegende beelden heeft verloren. Pure pornografie vind je nu vooral in de film, op tv en op internet, meestal rechttoe rechtaan zonder de bovengenoemde bijbedoelingen; de geschreven pornografie moet het bij gebrek aan echte beelden van de schrijversverbeelding hebben en krijgt daar vaak een heel andere kleur van. Taal en stijl ontberen als het ware het fysieke genot dat de platte pornofilm verschaft, al denken vrouwen daar allicht anders over, getuige het succes van 'Vijftig tinten grijs', 'Vijftig tinten donkerder'en 'Vijftig tinten vrij'.

Een karakteristieke passage over de werking van visuele porno vind je in Adri van der Heijdens roman 'Advocaat van de hanen'. Advocaat Quispel staat op het punt de mooie Francien te berijden die vraagt of hij misschien vooraf een vies filmpje wil bekijken om in de stemming te komen: "Het idee stond hem bij nader inzien tegen. Nu hij haar binnenkort heel teder ging bekijken, wilde hij niet vooraf verdrinken in de vleespoel van zo'n film."

Die vleespoel van de seksfilm staat tegenover de inmiddels allang niet meer onzedelijke tekst van de schrijver die de hormonen laat spreken. De grootste auteurs, Hermans, Mulisch, Van der Heijden bevolken Etty's bloemlezing en geleerden en essayisten van naam, zoals Herman Pley, Jaap Goedegebuure, Willem Otterspeer, schrijven in 'Pornografie in de Nederlandse literatuur' keurige artikelen over het o zo boeiende verschijnsel. Wel viel mij op dat ze het allemaal toch vooral over 'straight sex' hebben. Als het om dit soort doorsnee studies en anthologieën gaat, leggen de homoseksuelen en hun seksuele praktijken het nog altijd ruimschoots af tegen de hetero's. Daar valt misschien nog wat te winnen. Voor de rest bewijzen bloemlezing en essaybundel dat literaire erotiek en porno allang salonfähig en misschien zelfs al weer een beetje stoffig zijn geworden.

De Nederlandse erotische literatuur in 80 en enige verhalen. Verzameld door Elsbeth Etty. Prometheus, Amsterdam; 1950 blz., € 24,95

Pornografie in de Nederlandse literatuur. Onder redactie van Joost van Driel en Rick Honings. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam; 302 blz € 24,95

Bij gewaagd erotische romans denken we al snel aan Jan Wolkers' 'Turks fruit'. Tegenwoordig zijn romans met veel seks erin allang salonfähig, en zelfs een beetje stoffig.

undefined