Wilt u de totale democratie?

Aan wie heeft de omstreden Poolse regering haar absolute meerderheid te danken? Antwoord: aan Brussel, dat de vluchtelingenquota afdwong. Partijleider Jaroslaw Kaczynski van het nationalistisch-katholieke Recht en Rechtvaardigheid (PiS) koppelde handig de wijdverspreide angst voor moslims aan het 'dictaat van Brussel'. Hoeveel extra stemmen hem dat opleverde weet niemand precies, maar een klein aantal was genoeg: 37,6 procent van de stemmen gaf hem 235 van de 460 zetels, bij een opkomst van nog geen 51 procent.

Brussel schoot in eigen doel. Politici als Juncker en Rutte die het hardst pleitten om de Oost-Europeanen te overstemmen, verdienen een bedankje van de nieuwe Poolse regering - maar die trakteerde hen op een revolutie. Martin Schulz, voorzitter van het Europees Parlement, repte van een 'staatsgreep', "een gestuurde democratie in Poetin-stijl, een gevaarlijke Poetinisatie van de Europese politiek."

Populariteit
Terecht of onterecht, de vergelijking met Poetin is niet slim, zeker niet als je zelf vindt dat de Unie vooral geen maatregelen moet nemen: "Als je rechtse populisten het argument geeft dat buitenlandse krachten, vreemdelingen, andere landen zich met de binnenlandse politiek van hun land bemoeien, dan groeit hun populariteit alleen nog maar meer."

Holle retoriek dus. Daar maken ze in Warschau gehakt van - zeker als 'arrogante Duitsers' Polen de les lezen. "Onze regeringen zullen beantwoorden aan de verwachtingen van Polen, van Poolse patriotten", aldus Kaczynski. "En laat heel duidelijk gezegd zijn dat geen enkele druk, geen enkel geschreeuw, geen enkel woord - dat niet zou mogen vallen en al helemaal niet uit Duitse monden - ons zal tegenhouden." Met dank aan de voorzet uit Brussel.

In het Brusselse veronderstelt men ten onrechte dat bepaalde 'Europese waarden' door iedereen worden gedeeld. Schulz: "Het hele democratische spectrum van links naar rechts vindt dat zo'n politiek (van de huidige Poolse regering) in strijd is met fundamentele Europese waarden". In Polen wonen echter miljoenen Europeanen die daar heel anders over denken. En niet alleen in Polen. Bijna overal groeien nationaal-populistische bewegingen. Ze hebben een afkeer van 'de elite', willen de Unie afbreken of terugbrengen tot een vrijhandelszone (zoals PiS) en de identiteit van hun eigen land beschermen tegen vreemdelingen. Polen is het eerste grote EU-land (na Hongarije) waar deze tegenbeweging alle macht in handen heeft.

'Atoomwapen'
Europa staat met de mond vol tanden. De Commissie heeft weliswaar het 'atoomwapen' in stelling gebracht - artikel 7 van het verdrag van Lissabon waarmee een lidstaat het stemrecht kan worden ontnomen - maar niemand wil een diplomatieke kernoorlog. Natuurlijk kan de Commissie eens goed kijken wat Polen uitspookt met de miljarden aan EU-subsidies, maar eventuele boetes kun je niet verkopen als sanctie voor het uithollen van de democratie.

De zwakste schakels breken het eerst. De voormalige Oostbloklanden zijn armer en hun democratieën zijn jonger. Voordat ze mochten toetreden tot de EU, moesten ze bewijzen dat ze hun democratie en rechtsstaat op orde hadden - de zogeheten Kopenhagen-criteria.

Eenmaal binnen worden leden verondersteld de clubregels te respecteren. Maar Warschau wil die regels wijzigen. "Ik wil geen 'liberale democratie', van bovenaf opgelegd door een Brusselse elite", zei minister van buitenlandse zaken Witold Waszczykowski. "Ik wil gewoon democratie. En dat is ook wat de Polen willen."

Kern
In Hongarije werd het beestje al eerder bij de naam genoemd. In 2014 verklaarde de Hongaarse premier Viktor Orban: "We moeten vaststellen dat een democratie niet liberaal hoeft te zijn. Als iets niet liberaal is, kan het nog steeds een democratie zijn."

En daarmee zijn we bij de kern van het conflict.

Democratie ontdaan van instituties die minderheden en individuen beschermen, ontaardt vroeg of laat in tirannie van de meerderheid. En dat is precies wat in Hongarie en Polen gebeurt, of dreigt te gebeuren. De meeste Oost-Europese landen hebben een zwakke liberale traditie, die in West-Europa voor bovengenoemde instituties heeft gezorgd. Die cultuurverschillen worden in de EU systematisch onderschat.

Miljoenen PiS-stemmers begrijpen absoluut niet waarom 'het Westen' zich er druk over maakt dat hun regering volledige controle wil over het Constitutionele Hof, de ambtenarij en de publieke omroep. Hun politieke vertegenwoordigers begrijpen het evenmin. "Publieke media - of juister: regeringsmedia - zijn er niet om de regering te controleren", aldus PiS-parlementariër Krystyna Pawlowicz. "Het Constitutionele Hof mag niet lastig zijn als wij onze hervormingen doorvoeren", aldus PiS-onderminister van justitie Patryk Jaki.

Twee tradities
Leg maar eens uit dat in een democratie dit soort instellingen juist 'lastig' moeten zijn. Dat in westerse landen de staatsinrichting op twee tradities berust: democratie en liberalisme. Die twee tradities staan op gespannen voet met elkaar. Democratie leert dat staatsmacht legitiem is als ze van het volk komt. Liberalisme leert dat het individu beschermd moet worden tegen de staatsmacht. Het is de burgerplicht deel te nemen aan het politieke leven versus het recht om met rust te worden gelaten. Het compromis is een systeem waarin vele, zo onafhankelijk mogelijke instellingen de democratisch gekozen uitvoerende macht inperken.

Orban en Kaczynski willen van deze checks and balances af. De vraag die ze hun kiezers - en indirect heel Europa - voorleggen luidt: Wilt u de totale democratie? Wilt u een systeem waarin alleen instellingen met een democratisch mandaat macht mogen uitoefenen?

Kaczynski: "Het Constitutionele Hof heeft een enorme, ongecontroleerde macht en tegelijkertijd een heel zwakke legitimatie. Dat is onacceptabel en moet veranderd worden." Zijn partijgenoot Janusz Wojciechowski - zelf ooit rechter - opperde de voorzitter van het Hof te laten arresteren als die zich blijft verzetten tegen de plannen van de regering.

PiS regeert nog maar twee maanden, maar nu al zie je hoe totale democratie totale macht voortbrengt. Wetten worden in exprestempo aangenomen, adviserende organen worden genegeerd, het Constitutioneel Hof is vleugellam gemaakt, publieke media en ambtenarij staan onder partijcontrole. Terwijl Europa zich bezint op stappen, gaat de Poolse revolutie door.

Zelfcensuur
De minister van justitie wordt tevens procureur-generaal en mag dan officieren van justitie rechtstreeks aansturen. De rechterlijke macht wacht een 'schoonmaak'. Kritische media vrezen een wet die met hoge boetes zelfcensuur afdwingt. Een ander wetsvoorstel geeft politie en geheime diensten het recht burgers vrijwel onbeperkt te bespioneren.

Polen is geen klein land als Hongarije, maar een van de grote zes. Hier wordt een precedent geschapen dat de uitbreiding van de Unie -naast de euro het grootste succes van de jaren 2000 - tot fiasco kan maken. Polen dreigt voor de uitbreiding te worden, wat Griekenland is voor de euro.

De 'oplossing' van de Griekse crisis houdt de euro overeind, maar heeft het vertrouwen in de 'Brusselse elite' ondermijnd. Leg de belastingbetaler maar eens uit waarom hij moet opdraaien voor de fouten van bankiers die jarenlang de 'tucht van de markt' hebben gepredikt. Miljardenpakketten voor Griekenland vloeien naar banken, die niet failliet gaan maar hun schulden mogen afwentelen op de samenleving.

'Niets is eeuwig'
Hetzelfde pappen en nathouden inzake Polen kan een nieuwe Oost-West-tegenstelling creëren. Veel West-Europeanen hebben de 'Oostblokkers' mokkend aanvaard, want 'ze trekken miljarden EU-steun uit onze zak, pikken onze banen in, weigeren vluchtelingen op te nemen en lappen democratische regels aan hun laars! Alleen de elite en de het grote bedrijfsleven hebben ervan geprofiteerd.'

Kaczynski bekommert zich niet om deze onvrede. Hij ziet de EU als een links experiment dat op sterven na dood is, een zieke oude tante met een dikke portemonnee. Zoals Jacek Karnowski, hoofdredacteur van het pro-PiS weekblad wSieci het zei: "De EU denkt wel dat ze eeuwig is, maar wij denken dat niets eeuwig is. Alleen Polen moet eeuwig zijn."

Daarom moet de Poolse staat sterk zijn. Dat is de les die PiS trekt uit het interbellum en de Tweede Wereldoorlog, toen Polen zich verraden voelde door het Westen. Dat doel heiligt middelen die niet stroken met de regels van de Unie. Polen ligt op ramkoers, alle diplomatieke handdrukken en glimlachen ten spijt.

'Name and shame' werkt niet meer. Poolse politici gaan er prat op te worden 'aangevallen' door Brussel. Eurocommissaris Günther Oettinger ,die opperde artikel 7 in stelling te brengen, kreeg een brief van minister van justitie Zbigniew Ziobro: "U wilt Polen onder toezicht plaatsen. Dit soort woorden, uit de mond van een Duitse politicus, wekken bij Polen de allerergste associaties. Ook bij mij. Ik ben de kleinzoon van een Poolse officier die tijdens de Tweede Wereldoorlog vocht in het ondergrondse leger AK tegen 'Duits toezicht'."

Waslijst
Kritiek uit West-Europa wordt weggehoond. De Europese Commissie is 'arrogant' en 'slecht geïnformeerd'. Buitenlandse 'banken en hypermarkten' 'attaqueren' de PiS-regering. Kritiek van buiten is 'geïnspireerd door de oppositie', en daarom selectief: vorige regeringen benoemden ook rechters van het Constitutionele Hof, beïnvloedden ook de publieke omroep en benoemden ook eigen mensen als hoge ambtenaren. Deze regering presenteert moeiteloos een waslijst met zonden van haar voorgangers.

Het is een kwestie van gradatie. Alle Poolse regeringen hebben zich bezondigd aan vriendjespolitiek, om over corruptie en mismanagement maar te zwijgen. Maar waar vorige regeringen regels schonden, schaft PiS ze gewoon af. Een ambtenaar hoeft bijvoorbeeld niet langer politiek neutraal te zijn en professionele ervaring te hebben. Ambtstermijnen die enige bescherming boden tegen ad hoc-ingrijpen door politici gaan overboord.

Zijn dat redenen om het 'nucleaire' artikel 7 in stelling te brengen? Het is veelzeggend dat vanuit Zuid-Europa, Frankrijk incluis, weinig kritiek komt op Polen. Dat doet vermoeden dat het hier om gevallen van worst practice gaat. Niet fraai, maar ook niet strafbaar.

Verschil Hongarije
De media zijn hier ook niet altijd de betrouwbaarste wegwijzer. Pas toen de regering besloot de directie van de publieke media rechtstreeks te benoemen, werd Warschau overspoeld door buitenlandse media. Twee maanden eerder, toen het Constitutioneel Hof werd aangepakt, bleef het opmerkelijk rustig: als er één zaak is waar Polen op kan worden aangesproken, dan is het het Hof.

Dat is een groot verschil met Hongarije, waar de Commissie de totale democratie vrijwel niet kon tegenwerken. Orban had een tweederde meerderheid en kon naar believen de grondwet wijzigen. Dat heeft Kaczynski niet. Hij is aangewezen op gewone wetten die het Hof kan toetsen aan de grondwet.

Wat doe je als je wetten wilt aannemen die vrijwel zeker strijdig zijn met een grondwet die je niet kunt wijzigen (mediawet, afluisterbevoegdheden)? Je zet het Hof buitenspel - door eindeloos geharrewar over benoemingen (de vorige regering benoemde twee constitutionele rechters in strijd met de grondwet, de huidige regering drie), en door een wet die procedures voor het Hof vertraagt en de regering macht geeft om disciplinaire maatregelen te treffen tegen rechters. Is het Hof eenmaal een tandenloze tijger, dan kun je elke wet erdoor duwen.

Gerichte kritiek
Op zich is het goed voor de democratie dat een kwart tot een derde van de samenleving die zich uitgesloten voelde, nu ook eens regeert. Minder goed is dat deze minderheid probeert de hele samenleving om te ploegen.

Nu de EU besloten heeft tot actie, is het zaak kritiek gericht te formuleren, algemene etiketten te vermijden en voor alles het grote publiek uit te leggen waarom totale democratie onacceptabel is in Europa.

De Poolse premier Beata Szydlo leest naar verluidt de biografie van collega Orban, om zich voor te bereiden op de confrontatie met Brussel. Polen kan makkelijker aangepakt worden dan Hongarije. De Poolse oppositie is veel sterker dan die in Hongarije, en Kaczynski's PiS geniet niet de bescherming van een grote fractie in het Europarlement, en het Hongaarse Fidesz wel.

Wat ook de uitkomst van de deze week gestarte procedure wordt, Polen heeft zichzelf al gestraft. Macht en invloed in de EU zijn gecorreleerd aan goodwill en reputatie. De eerste twee maanden PiS zijn in dat opzicht een ramp. Het land is van wonderkind veranderd in enfant terrible.

"Dit is het einde van Polen in de EU, politiek en mentaal", concludeerde oud-minister van binnenlandse zaken Bartlomiej Sienkiewicz, achterkleinzoon van de gelijknamige schrijver en Nobelprijswinnaar. "Onze stem zal worden behandeld als het gefluister van kevers in het gras."