Wie zijn die 'fascisten' uit West-Oekraïne?

Mensen drommen om de kraam van Kostja, op de centrale boulevard van de West-Oekraïense stad Lviv. Boeken en films over Stepan Bandera en vlaggen van het Oekra-iense opstandelingenleger vinden gretig aftrek. Een grote man, die Volodimir heet en zich trots 'Banderist' noemt, koopt een muts met de Oekraïense drietand.

Er ontstaat discussie bij de kraam als Magda, een jonge vrouw, zegt dat hij de attributen beter niet mee kan nemen naar hoofdstad Kiev. "Ik heb ook zo'n sjaal, maar draag hem alleen in Lviv." Ze verwijst naar de boze reacties op een vlag met de beeltenis van Bandera, die vorige week boven de ingang van het stadhuis in Kiev was opgehangen. "De roodzwarte vlag is een provocatie voor onze broeders in het oosten."

'Coup'
Gevraagd naar de veelgehoorde uitspraak in Rusland en Oost-Oekraïne dat 'Banderisten' de crisis in Oekraïne hebben veroorzaakt, wijst Volodimir op zijn voorhoofd. "Ben je gek; Janoekovitsj schoot op onze kinderen!" Hij wijst naar foto's van de omgekomen demonstranten bij het nabijgelegen podium, waar kaarsen branden en juist een herdenkingsdienst wordt gehouden. "Onze jongens waren vredelievende burgers van Lviv. Poetin en Janoekovitsj zijn de fascisten."

Afgelopen vrijdag klaagde de afgezette president Janoekovitsj over 'een handvol nationalisten en Banderisten', die een 'gewelddadige coup hebben gepleegd'. Hij sloot zich daarmee aan bij de Russische minister van buitenlandse zaken, die woensdag de internationale samenwerkingsorganisatie OVSE opriep om "de opkomst van nationalistische en neofascistische sentimenten in West-Oekraïne te veroordelen".

Stepan Bandera is een controversieel figuur in Oekraïne. De aanvoerder van het Oekraïense opstandelingenleger (OePA) en diens radicale guerrillastrijd tegen de Sovjet-Unie in de vorige eeuw wordt door het pro-Russische kamp graag aangegrepen om de nieuwe regering te veroordelen.

Onafhankelijkheid
"Het is propaganda van de kant van de Russen, maar wel effectieve propaganda", zegt Marco Carynnyk. De Oekraïense historicus woont in het Canadese Toronto maar reist een groot deel van het jaar door Oekraïne voor zijn onderzoek. Volgens hem is er reden genoeg om kritisch naar de verering van Stepan Bandera en OePA te kijken. "Als Oekraïners de geschiedenis beter zouden kennen, zouden zij hun slogans aanpassen."

Het Oekraïense opstandelingenleger werd opgericht in 1942, toen de oorlog woedde op het grondgebied van Oekraïne. Leider was Stepan Bandera, een zoon van een dorpspriester uit West-Oekraïne, een gebied dat tot de Tweede Wereldoorlog bij Polen hoorde. Bandera wilde een onafhankelijk Oekraïne. Daartoe streed hij tegen een invasie van de Sovjet-Unie, maar ook wilde hij het grondgebied zuiveren van Polen en Joden.

De angst voor Jozef Stalin was allesoverheersend in die periode. De landbouwpolitiek van graanvorderingen van de Sovjet-Unie had tot grootschalige hongersnood geleid in meer oostelijke gebieden van Oekraïne. Miljoenen boeren kwamen daarbij om. Toen het gevreesde Sovjetleger in 1939 West-Oekraïne bezette, ontstond er dan ook een hevige guerrillastrijd door Oekraïense partizanen.

Bandera was bloedfanatiek, zegt historicus en journalist Igor Liljo. "Bandera had persoonlijke ervaringen met onderdrukking. Zo werd hij in de jaren dertig geweigerd op de Poolse universiteit, puur omdat hij Oekraïner was. Bandera wilde onafhankelijkheid tot elke prijs, ook al moest hij daartoe tijdelijk samenwerken met zijn vijanden." De vrees voor Stalin en de wens tot onafhankelijkheid dreef de Oekraïners in de armen van Adolf Hitler. Dankzij Duitse hulp, gokten zij, zou een onafhankelijke staat bereikt worden.

Shock
De Sovjet-bezetters waren dan ook als de dood voor de Oekraïense nationalisten. Al gauw zaten de gevangenissen vol met mensen die ook maar enigszins verdacht werden van anti-Sovjetgevoelens. Toen het Duitse leger in 1941 naar het oosten opmarcheerde, beschouwden de Sovjets de nationalisten als te gevaarlijk om vrij te komen, en besloten de gevangenen te doden. In enkele dagen tijd werden 25.000 gevangenen doodgeschoten, voornamelijk Oekraïners.

"De binnenplaats van de gevangenis was gevuld met lijken van mannen en vrouwen. Zij waren gruwelijk toegetakeld. Ik was in shock", zegt de 89-jarige Ljoebomir Poljoega. Op zijn zestiende was hij ooggetuige van de massamoord. Het was voor hem de voornaamste reden om zich aan te sluiten bij het Oekraïense opstandelingenleger.

Door de misdragingen van het Sovjetleger voelde de komst van de Duitsers als een bevrijding voor Oekraïners, zegt zijn echtgenote Darina Poljoega. "De Russen misdroegen zich en namen ons allemaal gevangen. Zij hadden roestige geweren met bajonet. En ze stonken, want hun jassen waren in houtleer gedrenkt. De Duitsers zagen wij als voorbeeld. Wij verwachtten dat zij ons cultuur kwamen bijbrengen."

Toen in 1944 de Sovjets de Duitsers verjoegen en de stad opnieuw bezetten, begon de Sovjetterreur van voren af aan. Ljoebomir Poljoega was student medicijnen en zijn kennis kwam goed van pas bij het partizanenleger. Maar omdat hij sterk was werd hij al snel gepromoveerd tot persoonlijke bewaker van Roman Sjoekewitsj, generaal van de OePA en rechterhand van Stepan Bandera.

KGB-agenten
Aanvankelijk wist Poljoega nauwelijks wie de generaal was. "Alles ging in het grootste geheim. Maar omdat hij soms in ons huis onderdook, leerde ik hem steeds beter kennen. Hij was niet alleen een bekwame generaal, maar ook een vriendelijke en rustige man. Hij kon prachtig pianospelen." Sjoekewitsj gold indertijd als een van de grootste vijanden van het Sovjetregime; zo leidde hij rond 1941 het Nachtegaal Bataljon, een Oekraïense legereenheid die acties uitvoerde onder nazi-bevel.

Het opstandelingenleger werd op alle mogelijke manieren gesteund door gewone Oekra-iense burgers, vertelt Darina. "In de nacht, na ons dagelijkse werk, brachten wij vanuit de stad voedsel, dekens en medicijnen naar de bossen." Ljoebomir Poljoega vergezelde en begeleidde generaal Sjoekewitsj tijdens diens vele geheime verplaatsingen. Tijdens een van de nachtelijke tochten sloeg het noodlot toe; KGB-agenten beschoten hen. Poljoega raakte zwaargewond en werd gearresteerd.

De Sovjets kenden geen genade voor de Oekraïense opstandelingen. Poljoega werd veroordeeld tot dwangarbeid in de Goelag. Hij kwam terecht in een kolenmijn, ergens in het noorden van Rusland. Ook Darina werd uiteindelijk opgepakt. Zij moest met honderden andere vrouwen een weg aanleggen, bij temperaturen die in de winter daalden tot vijftig graden onder nul.

"De Goelagkampen zaten barstensvol West-Oekraïners", vertelt het echtpaar, dat na zeven jaar gratie kreeg omdat Stalin overleed. De massale verbanningen waren uiteindelijk effectief; in de jaren vijftig slaagden de Sovjets erin het laatste verzet van het Oekraïense opstandelingenleger neer te slaan. De leiders werden een voor een geliquideerd. Stepan Bandera werd in 1959 in München vergiftigd door een Russische spion.

Symbool
Voor veel Oost-Oekraïners wiens vaders of broers tijdens het Sovjetbewind in het Sovjetleger vochten, staat de roodzwarte vlag van de OePA symbool voor de vijand. Zij zien de OePA-strijders als nietsontziende, gevreesde struikrovers. Maar vooral het feit dat de West-Oekra-iners collaboreerden met hun aartsvijand, de nazi's, is hen een doorn in het oog.

Ook voor veel Polen is Bandera onaanvaardbaar als symbool. In 1943, toen de Duitse bezetters zich uit Oekraïne terugtrokken, hielden OePA-milities flink huis in de West-Oekraïense provincie Wolhynië. Systematisch werden Poolse dorpen uitgemoord. Tienduizenden Polen kwamen om het leven, veelal vrouwen en kinderen. De massamoord in Wolhynië is nog steeds een inktzwarte bladzijde in de verhoudingen tussen Polen en Oekraïners.

Dan is er nog het antisemitische wereldbeeld van veel toenmalige OePA-leiders. Onderzoeker Marco Carynnyk beschrijft hoe Oekraïense nationalistische organisaties en de OePA-leiding eind jaren dertig pamfletten verspreidden waarin de Joden een groot gevaar werden genoemd; zij zouden samen met de communisten streven naar een wereld zonder grenzen, wat haaks stond op de nationalistische aspiraties van de Oekraïners. 'Joden spelen een vijandige rol, door Moskou te helpen Oekraïne tot slaaf te maken', luidden teksten van nationalisten.

De alliantie met de Duitsers begin jaren veertig is wel te verklaren, zegt Carynnyk. "De OePA zocht aanvankelijk naar steun in Amerika en Londen, maar kreeg daar nul op het rekest. In Berlijn hadden zij meer succes. Hitler zag in de nationalisten een dankbare bondgenoot in zijn strijd tegen de Russen. Gaandeweg gingen Oekraïners zich steeds meer als Duitsers gedragen." 'Ik steun de vernietiging van de Joden en uitbreiding van de Duitse methodes om het jodendom uit te roeien', schreef een van de nationalistische leiders in een pamflet.

Het antisemitisme in Oekraïne had afschuwelijke gevolgen. In de eerste weken van de Duitse bezetting van West-Oekraïne kwamen bij pogroms alleen al in de stad Lviv duizenden Joden om.

Held van Oekraïne
Na de Oranje Revolutie, de vreedzame volksopstand die in 2005 een pro-Europese regering aan de macht bracht, werden zowel Bandera als generaal Sjoekewitsj uitgeroepen tot 'Held van Oekraïne'. Een besluit dat recht tegen de haren instreek van Oost-Oekraïners en veel buitenlandse bondgenoten van Oekraïne. "Toenmalig president Joesjtsjenko wist heel goed dat Oost-Oekraïners dit nooit zouden accepteren", zegt historicus Liljo. "De beslissing verdeelde Oekraïne opnieuw in twee delen."

De anti-Joodse taal van de OePA klinkt door in de woorden van de leider van de nationalistische Partia Svoboda, die haar wortels heeft in het westen van Oekraïne. Oleg Tjachnibok typeert de Oost-Oekraïense oligarchen die Janoekovitsj steunden als 'Moskou-Joodse maffia', verwijzend naar de Joodse achtergrond van veel oligarchen in het oosten.

Ondanks de zichtbare aanwezigheid van rechtse groeperingen tijdens de Euromaidan-revolutie is er, op enkele incidenten na, geen sprake van toename van geweld tegen Joden in Oekraïne. Onderzoeker Carynnyk relativeert de betekenis van Stepan Bandera voor het huidige West-Oekraïne. "Bandera en de roodzwarte vlag zijn symbolen 'bij gebrek aan beter'. Oekraïners weten simpelweg te weinig van de gecorrumpeerde geschiedenis. Na de onafhankelijkheid van Oekraïne is er nooit kans geweest voor een zuivere discussie."

De opkomst van radicale splintergroepen tijdens de Euromaidan-revolutie wijt Carynnyk aan het gebrek aan steun van het Westen. "Zo'n extreem-rechtse club als de 'Prawy Sektor' was nooit zo gegroeid als Oekraïne de afgelopen jaren meer hulp had gekregen uit Europa en de Verenigde Staten. Zij lieten Oekraïne de laatste jaren geïsoleerd achter in de Russische invloedsfeer. Dat heeft de rechtse bewegingen gestimuleerd."

"Rechts-radicale splintergroeperingen heb je overal en elk land heeft zijn zwarte bladzijden", zegt Carynnyk. "Het aantal rechts-radicalen is in buurland Polen veel groter. Maar daar zijn historici die onderzoek doen en er wordt gesproken over de geschiedenis. Hier kan dat helaas nog niet. We moeten laten zien wie Bandera was en wat hij deed."