Wie schreef het beste theologische boek?

Drie boeken zijn nu genomineerd voor de prijs voor de theologische publicatie die het best nieuwe ontwikkelingen voor een breder publiek inzichtelijk maakt.

Barnard en Van de Haar: De Bijbel cultureel

Verbaasd herhaalt Marcel Barnard de vraag: of 'De bijbel cultureel' wel een theologisch boek is. "Theologie gaat nooit buiten de cultuur om. Een kathedraal is theologie van steen, heb ik van mijn leermeester Mönnich geleerd." Barnard is protestants en hoogleraar liturgiewetenschap in Utrecht.

Co-redacteur Gerda van de Haar was jaren redacteur bij uitgeverij Meinema, en werkt nu aan een dissertatie over de Nederlandse schrijver Marcel Möring. Van de Haar vult aan: "We hebben 67 trefwoorden genomen uit de Bijbel, zoals paradijs, Jona en de walvis, kruisiging, opstanding.

"De trefwoorden volgen de Bijbelse canon. Bij elk ervan bespreken we steeds een centraal kunstwerk uit de twintigste eeuw, uit beeldende kunst, film, popmuziek, klassieke muziek, theater of literatuur. Daarna komt een rijtje karakteristieken van andere werken en een achtergrondessay."

Het idee voor een boek over de doorwerking in moderne kunst van Bijbelse motieven, kwam zo'n tien jaar geleden op bij Kees Korenhof, tot voor kort uitgever bij Meinema.

Aan 'De bijbel cultureel' is jaren gewerkt. Alleen al het samenstellen van de groep schrijvers en medewerkers kostte twee jaar. Specialisten moesten daarna een keuze maken uit hedendaagse kunstwerken uit de westerse cultuur, waarin op soms verrassende wijze een Bijbels thema te vinden is. Marcel Barnard: "In popmuziek vind je heel vaak verwijzingen naar de Bijbel. En ook in film, terwijl dat toch ook een modern medium is."

Marcel Barnard: "Het werken aan dit boek heeft onze visie op het modernisme beïnvloed. De geldende opvatting is dat moderne kunst nauwelijks meer bijbelse thema's bevat.

"Onze drijfveer was al, te laten zien dat de Bijbel heus niet weg is uit de moderne cultuur. Het heeft ons verrast, hoe prominent de Bijbel in hedendaagse cultuur en kunst aanwezig is. Modernistische kunst is vaak religieus. Dat durf ik nu wel te zeggen."

Gerda van de Haar: "Dankzij hedendaagse kunst krijg je ook een breder zicht op de Bijbel. In het boek staat werk van Boltanski, die installaties maakt van gedragen kleding. We hebben dat gekoppeld aan trefwoord Ezechiël. Het thema aanwezigheid/afwezigheid speelt een rol, en het gaat daarbij ook over relieken. In Ezechiël komen passages voor waarvoor je wel een sterke maag moet hebben. Hedendaagse kunst brengt die duistere kant van de Bijbel meer in beeld."

Erik Borgman: Overlopen naar de barbaren

De rk-theoloog wond zich zo op over de manier waarop religie in het publieke debat werd weggezet, dat hij er een essay over schreef: 'Overlopen naar de barbaren'.

Dat verscheen in mei 2009 in de bijlage Letter & Geest van Trouw. Borgman: "Religie werd afgeschilderd als of niet terzake doend, of een probleem. Dat vond ik zo eenzijdig. Ik zie religie als iets dat een fundamentele bijdrage heeft geleverd aan de samenleving en dat nog steeds doet. Als tradities van hoop."

Uitgever Klement vroeg hem er een heel boek van te maken. Borgman had nog wat in een la liggen, schreef er twee nieuwe hoofdstukken bij en bracht samenhang aan. Daar ligt het nu, in de top 3. Borgman was aanvankelijk verbaasd over de nominatie: "Ik zag het als een product tussendoor."

Borgman houdt in dit boek, net zoals hij overal doet waar hij spreekt, een pleidooi voor religie. Theologie verschaft hem daarbij de argumenten. Borgman is in Tilburg hoogleraar theologie van de religie, in het bijzonder het christendom.

"In het publieke debat vragen sommigen of je religie niet zou moeten afschaffen. Maar dat is de vraag niet. Je kunt religie niet afschaffen. Religie is ook niet een probleem. Het verschaft hartstocht om ons in te zetten voor het goede leven. Daarom is religie nodig in bijvoorbeeld de politiek, want daarin ontbreekt het nogal eens aan hartstocht."

Juist die hartstocht is een essentieel onderdeel van religie, bepleit Borgman in zijn boek. "Religie is een medicijn tegen de onverschilligheid. Dat is iets anders dan een medicijn tegen een gebrek aan moraal, want dat is niet nodig.

"Het is voor mij vanzelfsprekend dat mensen morele overtuigingen hebben. Religie laat zien dat zulke overtuigingen niet vrijblijvend zijn en stimuleert om erover in debat te gaan. Helpt een boek als 'Overlopen naar de barbaren' het beeld van religie bij te stellen? Borgman grinnikt: "Nee, het wordt door relatief weinig mensen gelezen. Maar toch kan het bijdragen om te laten zien hoe je ook kunt nadenken over de bijdrage van religie aan onze cultuur."

Die bijdrage zou kunnen zijn, zegt Borgman, het verminderen van de 'maatschappelijke paniek'. "De collectieve angst die ons op het moment in de greep houdt, komt voort uit het idee dat de wereld ten onder gaat, als we er niets tegen doen. Het christendom leert ons de wereld te zien als een gave. Het kan ons zo helpen, een stuk minder bang te zijn. Dan komt er ruimte voor het ontvangen van mogelijkheden die toekomst schenken."

Op Goed Gerucht: Doornse Catechismus

Tot de top 3 hoort ook de Doornse catechismus, het product van het theologencollectief Op Goed Gerucht. De driekoppige redactie bestaat uit Aarnoud van der Deijl, Anne Marijke Spijkerboer en Stephan de Jong. Net als 'De Bijbel cultureel', ook in de top 3, dankt ook de Doornse Catechismus het bestaan aan het idee van een uitgever. Yke Schotanus van Kok miste een korte, toegankelijke inleiding op het christelijk geloof, een soort vademecum. Hij legde dit plan voor aan de stuurgroep Op Goed Gerucht. Stephan de Jong: "Het voorstel viel bij ons in vruchtbare aarde. Al langer wilden we iets doen met pamflettheologie: snel, behapbaar, helder.

"Anne Marijke Spijkerboer, Aarnoud van der Deijl en ik zijn bij elkaar gaan zitten. We hebben het idee van Yke Schotanus aangehouden om met vragen en antwoorden te werken, zoals een klassieke catechismus. In de Heidelbergse Catechismus staan 52 vragen, voor elke week een. Dat format hebben we aangehouden, maar wel met een andere inhoudelijke aanpak. In die aanpak volgen we de apostolische geloofsbelijdenis: dus eerst gaat het over God, dan Jezus, dan de Heilige Geest.

"Om ons karakter, ook af en toe iets geks doen, trouw te blijven, hebben we ook wat verrassende vragen toegevoegd. Houdt God van muziek?, bijvoorbeeld en: Heeft God plezier in andere religies dan het christendom? Op elke vraag zijn twee antwoorden, een theologische, meer vanuit de wetenschap, en een meer wervend of aanstekelijk. Vanuit het geloof, zou je kunnen zeggen.

"Daarna hebben we een rekensommetje gemaakt: 52 vragen, ieder doet er vier. Zo zijn we op dertien auteurs uitgekomen. Dat vonden we wel een leuk aantal. In de antwoorden zit diversiteit, ze komen uit vrijzinnige en uit midden-orthodoxe pennen. Die veelkleurigheid huldigen we juist.

"Ik mocht de eerste vraag doen: Wat is mijn diepste troost? Irritant, en tegelijk fascinerend. Irritant, want troost is zo'n woord waarbij je meteen denkt aan problemen en tobberigheid. Toch moet geloof ook iets heilzaams zijn. We hadden voor ieder antwoord slechts 250 woorden. Dat betekende voor mij dat ik me niet meer achter een veelheid van woorden kon verstoppen, maar helderder moest durven zijn dan ik eerst was. Mijn antwoord is: God is wat blijft als alles je ontvalt.

"We hebben nu de vijfde druk, en ik weet dat de Doornse Catechismus veel gebruikt wordt in groepen. We gaan er mee op toernee: DC on tour."

Publicatieprijs en jury

Tijdens de Nacht van de Theologie op 21 juni in de Hermitage in Amsterdam, wordt bekend wie de Publicatieprijs zal krijgen. In de jury zitten Wim Janse, decaan van de theologische faculteit van de VU, Elianne Keulemans, directeur van het Soeterbeeck Programma van de Radboud Universiteit Nijmegen, Geurt Henk van Kooten, decaan van de theologische faculteit van de Rijksuniversiteit Groningen en Leo van de Wetering, hoofd inkoop Religie en filosofie van boekhandel Donner Selexyz. Voorzitter van de jury is Monic Slingerland, redacteur van Trouw. De prijs is een sculptuur, ontworpen door vormgever Leo Lanser.

De Nacht van de Theologie wordt mede georganiseerd door Trouw.