Wetenschap groeit als populier aan de waterkant
Onderzoekers vestigen hun naam door te publiceren. Elke vijftien jaar verdubbelt de hoeveelheid opgeschreven wetenschap. Ooit loopt dat spaak, maar tot die tijd legt de bibliometrie, het wetenschappelijk turven van publikatie en citatie, verborgen structuren in het onderzoek bloot.
Fout. Een boom kan eeuwig doorgroeien, als hij ervoor kiest zijn energie te steken in het aanmaken van steeds meer takken. Je kunt bewijzen dat een boom die elke tak laat uitlopen in twee half zo kleine takken, en zo alsmaar verder, nooit de hemel haalt.
Voorlopig lijkt de wetenschap meer op een populier die niet van ophouden weet en moet er wel degelijk voor gevreesd worden dat de wal het wetenschappelijke schip gaat keren. Maar behalve groei in totale omvang kent de wetenschap ook een ander soort groei, die nog meer recht doet aan de analogie met de boom. Dat is ontdekt in Leiden.
Prof. dr. A. .F. J. van Raan van het Centrum voor wetenschaps- en technologiestudies publiceerde in 1990 een merkwaardig artikel in het vakblad Nature: 'Fractale dimensies van co-citaties'.
Een fractal is een voorwerp waarvan een deel lijkt op het geheel. Een kustlijn is een fractal, en ook een boom: in een uitvergrote tak met twijgjes kun je (in de herfst en met een beetje goede wil, de wiskunde idealiseert nu eenmaal) een complete boom zien. Fractalen zijn een relatief nieuwe uitvinding, en dus verschijnen er nog geregeld publikaties met de mededeling dat iets een fractal blijkt te zijn. Volgens Van Raan wetenschappelijke literatuur er een.
Hij zocht dat uit aan de hand van co-citaties. Dat is weer een stap verder dan het analyseren, aan de hand van computerbestanden als die van het Institute for Scientific Information uit Philadelphia, van het aantal publikaties dat over een onderwerp verschijnt of het aantal citaties dat een artikel in andere artikelen ten deel valt. Twee artikelen zijn co-citaties als ze samen geciteerd worden: de auteurs van een artikel hebben van beide artikelen gebruik gemaakt.
Met co-citaties kun je weer andere dingen doen dan met citaties: met die laatste zoek je uit hoeveel invloed een artikel heeft en dus hoe kennis en ideeen van de ene onderzoeker of onderzoeksgroep naar de andere vloeien. Co-citaties tonen veeleer verwantschap aan. De auteurs van samen geciteerde artikelen kennen elkaar vaak niet, maar ze zouden voldoende stof voor een goed gesprek hebben.
Een artikel dat samen met een ander artikel geciteerd wordt, kan in een ander blad met weer een ander artikel samen in de voetnoten opduiken: op die manier kon Van Raan zijn computer hele kluwens van met elkaar samenhangende artikelen laten blootleggen. De clou van zijn onderzoek was, dat elke kluwen uiteenviel in kleinere kluwens en die weer in nog kleinere kluwens: de wetenschap is, als complex van co-citaties bekeken, een fractal!
De kluwens vertegenwoordigen specialismen, disciplines, hele wetenschapsgebieden. Kennis van die kluwenstructuur geeft inzicht in wat Van Raan 'het wetenschappelijke ecosysteem' noemt. Het fractale karakter ervan zegt iets over de manier waarop dat ecosysteem groeit: niet volautomatisch, als geld op de bank, maar door zich spontaan steeds verfijnder te vertakken en in totaal steeds groter te worden. Als een populier aan de waterkant.
