Weg uit het kunstreservaat

Geklapper van helikopterwieken dreunt door de zalen van Museum de Fundatie in Zwolle. Het is hetzelfde 'Apocalypse Now'-geluid als dat van de Amerikaanse heli waarmee president Obama vorige week arriveerde bij het Rijksmuseum in Amsterdam. En het ís een Amerikaanse helikopter, blijkt even later. Geen echte, maar een in een film. De helikopter cirkelt rond het Vrijheidsbeeld in New York. Al gauw krijg je het gevoel er zelf in te zitten en rakelings langs het beeld te scheren. Dichter kun je het symbool van de vrijheid niet naderen, dat lukt alleen maar door te pletter te vliegen. Dat idee wordt versterkt door het dreigende geklapper van de wieken en de flarden die je ziet van de skyline van New York, waar ooit de twee torens van het WTC stonden. Tien minuten duurt de film. Lang genoeg om er een beklemmend gevoel aan over te houden.

Kunstjournalist Hans den Hartog Jager heeft de film al zes keer gezien. Maar ook nu voelt hij weer tot in zijn vezels de impact van 'een schijnbaar eenvoudig beeld dat zo'n enorme complexiteit en rijkdom heeft'. "Elke keer is het alsof ik even opstijg, of er een luik in mijn hoofd opengaat. Hoe langer je kijkt, hoe meer onrust je voelt." De film met de titel 'Static' is gemaakt door de in Amsterdam wonende Brit Steve McQueen, die onlangs een Oscar won voor zijn film '12 Years a Slave'.

'Static' is het hoogtepunt van zijn tentoonstelling, zegt gastcurator Hans den Hartog Jager. Waarmee hij niets ten nadele wil zeggen van de tientallen andere kunstwerken die hij uitzocht voor de expositie 'Meer macht', nu te zien in Museum de Fundatie in Zwolle.

We spreken Den Hartog Jager kort voor de opening van de expositie. Tijd voor een rustig gesprek is er eigenlijk niet. Hij schuift onrustig heen en weer op een bankje, omspoeld door het geronk van de helikopter. Vrijwel alles staat of hangt op z'n plek, maar nog niet helemaal naar zijn zin. Ook in de zaal waar 'Static' draait, rommelen technici nog met snoeren. De beleving moet optimaal zijn, vindt Den Hartog Jager. Zodra de bezoeker de zaal binnenstapt, moet hij meteen de film ingezogen worden.

Bijna twee jaar was hij bezig met de voorbereidingen voor de tentoonstelling. Parallel daaraan schreef hij ook een boek over het thema of kunstenaars in deze tijd nog invloed kunnen uitoefenen op de maatschappij. Het liep allemaal soepel, vertelt hij, maar nu in de eindfase is het stressen. Natuurlijk helpen er genoeg mensen mee. Steve McQueen stuurde zijn assistent. Kunstenaar Roy Villevoye is zelf gekomen om te assisteren bij het installeren van een video en twee wassen beelden, een blanke en zwarte man die roerloos op de grond liggen, dood. Genoeg hulp, maar controlfreak Den Hartog Jager wil toch zelf overal bij zijn.

U bent toch geen tentoonstellingsmaker? We kennen u vooral als schrijver van boeken over kunst en als kunstcriticus.

"Dit zie ik ook als een extraatje. Ik zou nooit permanent in een museum willen werken, omdat ik ook al die andere dingen wil doen. Maar een beetje ervaring heb ik wel. Een paar jaar geleden heb ik ook in dit museum de tentoonstelling 'Meer licht' gemaakt, over schoonheid in de hedendaagse kunst. Daar waren ze hier zo blij mee, dat Ralph Keuning (directeur van de Fundatie, red.) me weer heeft laten invliegen."

Had Keuning het thema al bedacht?

"Nee, dat komt van mij. Ik liep al een paar jaar rond met het idee om iets te doen met de betekenis van hedendaagse kunst in de samenleving. Met als leidende vraag: kunnen kunstenaars de wereld verbeteren? En daarmee bedoel ik niet de kunstenaars die in buurten gaan werken. Bij dat soort activistische kunst heb ik mijn twijfels. Het is vaak allemaal zo voorspelbaar en die kunst staat ook altijd voor progressieve, linkse politiek. Je ziet nou nooit eens kunst die het voor Wilders opneemt, niet dat ik daarop zit te wachten, hoor. Maar het ligt allemaal zo voor de hand, het zet niets op losse schroeven."

En dat moet?

"Ja, kunst moet niet bevestigen wat we al weten maar ontregelen, twijfels zaaien, onze gedachten op een ander spoor zetten."

En kunstenaars die zich dienstbaar willen maken voor de samenleving? Zoals Daan Roosegaarde die met lichtobjecten steden en wegen veiliger wil maken of Atelier van Lieshout dat stoelen en tafels ontwerpt.

"Dat noem ik geen kunst, maar sympathiek design. Vaak heeft deze nuttige kunst ook een hoge amusementswaarde."

En dat mag niet?

"Er is niets op tegen als kunstenaars mooie dingen maken, waar we van kunnen genieten. Maar het moet daarnaast ook iets onvoorspelbaars hebben, iets met je doen wat je vooraf niet had verwacht. Als je kijkt naar 'Static' van McQueen gebeurt dat. Het is mooi en fascinerend om het Vrijheidsbeeld van zo dichtbij te zien. Maar McQueen tilt die beleving naar een hoger plan door de combinatie met het dreigende geluid van de helikopter en de skyline van New York. Dat roept de vliegtuigen in herinnering die de Twin Towers binnenvlogen. Daardoor ga je nadenken over de symboliek van het Vrijheidsbeeld."

Waarom wilde u een tentoonstelling maken over dit thema?

"Steeds meer kunstenaars - of het nu McQueen, Ai Weiwei, Anselm Kiefer, Renzo Martens, Yael Bartana of Hans van Houwelingen is - willen invloed uitoefenen op de maatschappij. Ze willen de wereld veranderen, maar ze beseffen ook dat kunst daar lang niet altijd de macht voor heeft."

Hoe komt dat?

De kunstwereld is uitgegroeid tot een reservaat, waarin grote vrijheid heerst. Achter die muur mogen kunstenaars onbegrijpelijke dingen maken, shockeren, spotten met machthebbers en geweld. Dat wordt vrijwel altijd getolereerd, omdat de maatschappij het l'art pour l'art-principe accepteert. Die gedachte ontstond in de negentiende eeuw en houdt in dat kunstenaars zich niets meer van de maatschappij hoeven aan te trekken. Maar die maximale artistieke vrijheid heeft als keerzijde dat kunst en maatschappij gescheiden werelden zijn geworden. Ik loop al jaren rond in de kunstwereld en merk dat steeds meer kunstenaars daar moeite mee hebben. Ze willen het kunstreservaat uit en invloed hebben op de echte wereld."

In uw boek bij de tentoonstelling schrijft u dat kunstenaars in landen zonder kunstreservaat opvallend vaak wel maatschappelijke invloed hebben.

"Neem Ai Weiwei in China, voor mij is dat een van de grootste kunstenaars van deze tijd. Hij heeft nu al bijna twee jaar huisarrest en toch veel invloed. De westerse kunstwereld zou zich moeten afvragen of de muren van het kunstreservaat ook niet tot vrijblijvendheid hebben geleid en betekenisloze kunst."

Ai Weiwei is de enige kunstenaar in deze tentoonstelling die echt politieke invloed heeft. Bij de andere deelnemers hier is dat veel minder duidelijk.

"Ik zou ook de Albanese kunstenaar Edi Rama willen noemen, die in 2000 burgemeester werd van Tirana. Om het verval van deze troosteloze stad te keren, liet hij flatgebouwen beschilderen in uitbundige kleuren, waardoor ze modernistische schilderijen lijken. Hij geloofde in de helende kracht van kunst, net zoals de modernisten. In 2012 werd Rama minister-president van Albanië. Op de tentoonstelling laat ik de film zien die Anri Sala heeft gemaakt over de beschilderde flats. Tegelijk maakt die film ook duidelijk dat het verval van de stad zich door kunst niet zomaar laat stoppen."

Bent u ontgoocheld dat kunst zo weinig van betekenis is?

"Niet ontgoocheld. Deze expositie maakt duidelijk dat het heel lastig is voor kunstenaars om maatschappelijk en politiek invloed te hebben. Maar dit zijn wel de kunstenaars die in ieder geval proberen om ons scherp te houden. En zo kunnen ze toch iets teweegbrengen."

Dus weg met de muren van het kunstreservaat?

"Voorlopig zitten we nog wel vast aan het huidige kunstsysteem. Maar gelukkig zijn er steeds meer kunstenaars die over de muur sluipen, zoals Steve McQueen. Je kunt zeggen dat zijn film over slavernij niet op grote schaal de wereld verandert, maar hij bereikt er wel een groot publiek mee en heeft dus invloed, zonder zijn kunstenaarschap te verloochenen."

Dan nog blijft het probleem dat één confronterende nieuwsfoto meer effect kan hebben dan tien geëngageerde kunstwerken bij elkaar.

"Het schokeffect in de kunst werkt niet meer, die functie hebben tv en internet overgenomen. Het enige terrein waarop het nog wel werkt, zijn dieren. Denk maar aan dat kunstproject met levende goudvissen in een blender en het tasje dat kunstenares Tinkebell maakte van de vacht van haar eigenhandig gedode kat. Ik denk dat bezoekers van de tentoonstelling ook het meest geraakt worden door de film 'Biokip' van Hans van Houwelingen over zijn oude huiskip die doodgaat. Ik merk nu al dat medewerkers van het museum weglopen, omdat ze het te schokkend vinden."

En het geloof?

"Je zou verwachten dat kunstenaars, zeker na de aanslag op de Twin Towers, gretig inspelen op de radicale islam. Maar dat is niet zo. Angst speelt daarbij zeker een rol. De islam doet niet aan l'art pour l'art en dat kan nare gevolgen hebben, vraag maar aan Salman Rushdie of de Deense cartoonist Kurt Westergaard. Een enkele kunstenaar slaagt er wel in dit thema op een subtiele en een artistiek spannende manier te laten zien, zoals Marlene Dumas in haar serie schilderijen van Arabisch uitziende mensen."

De maatschappelijke invloed van kunst krimpt. Maar de financiële betekenis van de kunstsector groeit. Er worden miljoenen betaald voor het werk van Damien Hirst, Gerhard Richter, Jeff Koons, om maar een paar namen te noemen. In dat opzicht is kunst toch wel een machtsfactor?

"Ik vind dat de kunstwereld daar ook best wat meer gebruik van mag maken, in plaats van geld nuffig als een taboe te beschouwen."

Je zou deze tentoonstelling eerder verwachten in het Stedelijk Museum in Amsterdam, toch dé plek voor discussies over hedendaagse kunst?

"Ik ga hier niets negatiefs zeggen over het Stedelijk. Ze maken daar prachtige tentoonstellingen. Maar ik vind wel dat ze ook exposities met dit soort thema's zouden moeten willen maken. Dat de Fundatie mij heeft gevraagd, zegt vooral iets over de ambities van dit museum. Ik heb hier in alle vrijheid kunnen werken, ook financieel. Een ongelooflijke luxe."

Expositie 'Meer macht', t/m zondag 17 augustus in Museum de Fundatie in Zwolle.

Helende kunst
Joseph Beuys (1921-1986) is van alle kunstenaars op deze tentoonstelling misschien wel de fanatiekste, maar ook meest tragische wereldverbeteraar. De Duitser was betrokken bij de oprichting van drie politieke partijen en trok voortdurend de wereld over om zijn artistieke evangelie te verkondigen. Zijn kernspreuk was dat in ieder mens een kunstenaar schuilt. Zijn eigen kunstenaarschap was gebaseerd op ervaringen in de Tweede Wereldoorlog. Nadat hij als piloot van de Luftwaffe was neergeschoten boven de Krim, redden Tataren hem van de bevriezingsdood door hem in te smeren met vet en in een lap vilt te rollen. In zijn kunstwerken duiken vet en vilt veelvuldig op. Met zijn kunst wilde Beuys de wereld 'helen'. Het was alsof hij zo ook boete wilde doen voor zijn foute verleden.

De andere deelnemende kunstenaars zijn:

Constant, Asger Jorn, Deimantas Narkevicius, Hans van Houwelingen, Alec Soth, Raphaël Zarka, Roy Villevoye, Anselm Kiefer, Andres Serrano, Ai Weiwei, Gert Jan Kocken, Yael Bartana, Renzo Martens, Anri Sala en Steve McQueen.

undefined