We hebben recht op zelfmedicatie

Wie heeft er nog vertrouwen in de farmaceutische industrie? Haar imago is slecht: deze gigabedrijven maken enorme winst over de ruggen van zieke patiënten. Ze komen allicht met nieuwe medicijnen, maar vooral ook met nieuwe aandoeningen waarvoor ze, heel slim, gelijk ook de oplossing verkopen. Ze manipuleren onderzoekers, beleidsmaker en artsen, zodat hun middelen vaker worden voorgeschreven.

De Amerikaanse Edelman Trust Barometer, die het vertrouwen in bedrijven rangschikt, plaatst de farmaceutische industrie net boven de media en de bankwereld - in Nederland zullen de verhoudingen niet heel anders liggen.

Regels beschermen patiënten tegen geneesmiddelen die niet werken of ernstige bijwerkingen hebben. Daarom duurt het in Nederland zo'n vijftien jaar voordat een medicijn is geregistreerd en mag worden voorgeschreven. Af en toe sluipt er een ondeugdelijk middel doorheen, wat tot tumult en rechtszaken leidt. Toch pleit Jessica Flanigan voor het recht op toegang tot medicijnen, ruim voordat die zijn goedgekeurd, en zonder recept van de arts.

undefined

Uw oproep is curieus. Mensen wantrouwen de farmaceutische industrie, ze willen juist méér testen voordat een medicijn beschikbaar komt.

"Ik vind juist dat ze recht hebben op zelfmedicatie. Stel, een nieuw medicijn kan tweehonderd levens per jaar reddden. En stel dat het toelatingsproces vijf jaar duurt. Dan zijn er duizend patiënten gestorven, terwijl dit medicijn in de bureaucratische mallemolen zat. Ze hadden gered kunnen worden, maar al die jaren zaten de toezichthouders in de weg."

undefined

Hoe kun je nu zonder grondig testen weten of een middel geen schade berokkent of zelfs dodelijk is?

"We zullen nooit zeker zijn over de veiligheid van medicijnen. Sommige hebben risico's op de langere termijn die je niet aantoont met testen vóór introductie op de markt. Daar moeten we mee leven."

In 1999 was Vioxx dé nieuwe, veelbelovende ontstekingsremmer tegen reumatische artritis en acute pijn. Maar al snel bleek het middel een fiasco. Het gebruik van Vioxx leidde vaak tot ernstige hartproblemen, soms met dodelijke afloop. Fabrikant MSD wist ervan, maar verzweeg de gevaren en greep niet in, zodat er enorme winsten werden gemaakt. Pas in 2004, na vijf jaar dus, haalde MSD Vioxx van de markt.

De ervaringen met Vioxx - en met andere pillen die tot vergelijkbare drama's hebben geleid - pleiten tegen Flanigans recht op zelfmedicatie. Weliswaar hadden nieuwe medicijnen in een eerder stadium levens kunnen redden, maar ze hadden net zo goed kunnen leiden tot de dood.

undefined

Wat kunnen we leren van het drama met Vioxx?

"Dat we een nieuw medicijn scherp moeten controleren, zodat we snel weten wanneer problemen optreden. En dat we farmaceuten moeten verplichten tot openheid van zaken, zodat ze geen onwelgevallige informatie kunnen achterhouden. Maar laten we één ding niet vergeten: sommige patiënten waren Vioxx aan het hamsteren toen dit alles in het nieuws kwam. Waarom? Omdat voor hen Vioxx het beste medicijn ooit was. Zij wilden ermee doorgaan, ook al wisten ze van het risico op een hartaanval. Dit middel verbeterde de kwaliteit van hun leven, of misschien waren ze toch al oud: hoe dan ook, een flink aantal patiënten wilde het risico wel nemen en doorgaan met Vioxx."

undefined

Patiënten hebben toch niet de expertise om het risico goed in te schatten?

"Juist wel! Als we praten over de veiligheid van geneesmiddelen vellen we namelijk een oordeel over risico's die we acceptabel achten. Wie verkeert er nu in de beste positie om uit te maken welk risico voor mij aanvaardbaar is? Een ambtenaar die voor iedereen hetzelfde beslist? Of ben ik dat toevallig zelf? Ja natuurlijk! Ik weet toch het beste welk risico ik bereid ben te nemen?"

undefined

Is dat echt zo? Veel mensen zijn onvoldoende opgeleid, of hebben te weinig ervaring, om zo'n afweging te maken.

"Klopt. Daarom vind ik dat iedereen toegang moet hebben tot medisch advies. Ik geloof dat beoordelaars en bewakers van de werkzaamheid van medicijnen de maatschappij een dienst bewijzen door onderzoek in kaart te brengen. Het lijkt me ook prima wanneer ze bepaalde medicijnen certificeren die zij beschouwen als veilig en effectief. Maar ik vind niet dat zij óók het recht moeten hebben om mensen te verhinderen medicijnen te gebruiken die zij zelf willen. Daarmee schenden ze het recht van de patiënt, want als ik als patiënt zelf over mijn lichaam beslis, maken ze dat strafbaar. Bij alle andere rechten zouden we dat niet pikken. Waarom wel als onze gezondheid in het geding is?"

undefined

Sommige mensen zullen beslissingen nemen die nadelig voor hen uitpakken...

"Zeker. Dat doen sommige mensen ook met hun creditcard. Maar je wilt toch ook niet dat de overheid vooraf hun uitgaven gaat goed- of afkeuren? We moeten simpelweg leren om anderen de ruimte te geven voor keuzes die we zelf nooit zouden maken. Zoals we ook riskant gedrag accepteren als iemand ervoor kiest om te gaan bergbeklimmen. Dat is nu eenmaal de prijs die we betalen voor een vrije samenleving."

undefined

Maar een patiënt kan sterven door experimentele medicijnen die achteraf niet goed blijken te zijn.

"In sommige gevallen zal een patiënt beslissingen nemen die zijn of haar gezondheid ondermijnen. Dat is triest, maar die beslissingen zijn aan hem of haar."

undefined

Is er dan geen enkele grens?

"Jawel. Ik denk dat het recht op zelfmedicatie ophoudt waar de keuze ervoor anderen schade berokkent. Zo mag je niet zomaar antibiotica innemen als je er zin in hebt, want grootschalig gebruik van antibiotica leidt tot immuniteit, wat weer meer infecties tot gevolg heeft."

Flanigan erkent de risico's van versneld toelaten van nieuwe medicijnen, maar die wegen niet op tegen de gevaren van het huidige systeem. De bestaande eisen, zegt ze resoluut, "jagen alleen al in de Verenigde Staten tienduizenden de dood in". Het is, erkent ze, een ruwe schatting, die omgerekend naar Nederland neerkomt op honderden, misschien wel duizend onnodige sterfgevallen per jaar. Daarom is "vertraging in de toegang tot geneesmiddelen uiterst problematisch. Iedere verdere aanscherping van het toelatingsproces zal leiden tot meer doden."

Bovendien, zegt Flanigan, kost het dure, trage proces zo'n 1 miljard euro per geneesmiddel. Dat drijft niet alleen de prijzen van nieuwe medicijnen nodeloos op, maar leidt er ook toe dat er minder geneesmiddelen worden ontwikkeld dan in een minder gereguleerde markt het geval zou zijn. Daarom is Flanigan blij met de succesvolle campagne van Amerikaanse patiëntenverenigingen voor het verruimen van de toegang tot experimentele geneesmiddelen.

In Nederland probeert belangenorganisatie MyTomorrows patiënten in contact te brengen met farmaceutische bedrijven, zodat zulke medicijnen voor hen beschikbaar komen. Flanigan noemt MyTomorrows een 'waardig doel'. Maar juist vanuit Nederlandse patiëntenverenigingen is, onder meer in deze krant, heftig geprotesteerd. Kwetsbare patiënten die niets meer te kiezen hebben, zouden volgens hen verworden tot handelswaar.

undefined

Kunt u zich voorstellen dat veel mensen het zorgelijk vinden als iedereen zomaar ongeteste medicijnen mag gebruiken?

"Jazeker. Ongeteste medicijnen kunnen heel gevaarlijk zijn. Eigenlijk zou niemand die moeten gebruiken! Maar voor patiënten met heel weinig alternatieven kunnen ze interessant zijn. Waarom zou je hun die optie ontnemen?"

undefined

Denkt u niet dat iedereen gaat experimenteren?

"Stel, ik vertel u over een nieuw, experimenteel medicijn dat speciaal is ontworpen om u slimmer te maken. Er kleven wel aardig wat risico's aan, en het zou ook nog wel eens gevaarlijk kunnen zijn. Zou u het gebruiken?"

undefined

Eh, ik denk het niet.

"Welnu, als ú uw keuzes niet aanpast terwijl u toch het recht op zelfmedicatie had, waarom zouden anderen dat wél gaan doen?"

Jessica Flanigan studeerde aan Princeton toen ze haar eerste kindje kreeg. Haar ervaringen in het ziekenhuis waren niet best. Zo mocht het personeel zonder toestemming de vliezen van de moeder breken om de bevalling op gang te brengen. Toen stierf ook nog haar grootvader, in een hospice waar hem ongevraagd morfine werd toegediend - dat zou de laatste loodjes wat draaglijker maken. Hijzelf dacht er anders over.

Flanigan ervoer het als tekenen van 'medisch paternalisme'. "Tot halverwege de twintigste eeuw waren artsen extreem paternalistisch. Ze logen tegen hun patiënten over hun diagnose. Ze onthielden hun levensreddende behandelingen. Vandaag kunnen dokters niets doen zonder toestemming van de patiënt, en moeten ze alle relevante medische informatie verstrekken. Dat vinden we nu heel gewoon, maar in de jaren zeventig gaf negentig procent van de oncologen toe dat ze hun patiënten niet vertelden dat ze terminale kanker hadden."

Inmiddels denkt de dokter anders. En de patiënt is autonomer geworden. Maar de toetsingseisen belemmeren hem de toegang tot medicijnen. Flanigan: "Als medisch paternalisme verkeerd is, dan zijn alle regels die de toegang tot bepaalde geneesmiddelen ontzeggen dat dus ook. Zelfmedicatie is de volgende stap."

undefined

Daar zijn we nog niet klaar voor.

"Dat zeiden ze vijftig jaar geleden ook: 'O, als we kankerpatiënten vertellen dat ze doodgaan, dan worden ze depressief, roekeloos of suïcidaal.' Nou, niets van dat alles gebeurde."

undefined

Zou het recht op zelfmedicatie ons gezonder maken?

"Er is voorzichtig bewijs dat mensen zorgvuldiger met hun gezondheid omgaan in plaatsen waar je geen doktersrecept voor medicijnen nodig hebt. Wanneer we de zorg om onze gezondheid overlaten aan artsen, ontwikkelen we een aangeleerde hulpeloosheid. Dan zijn we bevattelijker voor nare bijverschijnselen. Dus, ja, ik denk dat de gevolgen van zelfmedicatie goed zullen zijn. Maar zelfs als dat niet zo is, betekent het niet dat een overheidsfunctionaris de rechten van patiënten zomaar mag schaden. Ik geloof dat niemand anders dan jijzelf de morele autoriteit heeft om beslissingen te nemen over jouw lichaam."

undefined

Jessica Flanigan

Filosofe Jessica Flanigan (30) doceert ethiek, gezondheidsrecht en leiderschap aan de Universiteit van Richmond. Ze promoveerde op een wijsgerig onderzoek naar zelfmedicatie en werkt nu aan 'Liberal Medicine', een publieksversie van haar proefschrift. Daarin pleit ze voor zelfmedicatie.

undefined

Medicijnen in Nederland

In Nederland heeft een fabrikant een vergunning nodig, verstrekt door het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG), om een medicijn op de markt te brengen. Eerst wordt het geneesmiddel getest op werkzaamheid, kwaliteit en veiligheid. Bij een positief oordeel wordt het geregistreerd en toegelaten.

Het duurt gemiddeld vijftien jaar voordat een ontwikkeld medicijn beschikbaar komt.

undefined