Wat maakt de vrouw? Basje Boer schrijft over hoe we kijken en wat we spelen

Basje Boer schrijft spannend en genuanceerd, en graag over wat schuurt, over dat wat een vrouw van nu eigenlijk niet wil voelen of verlangen.

Wat maakt de vrouw? Je hoeft maar op straat rond te kijken en je weet dat er veel variaties mogelijk zijn. In de negentiende eeuw was er de Duitse arts Magnus Hirschfeld, zo las ik in een interview in NRC met historica Geertje Mak, die een categorisatie maakte van mannelijke en vrouwelijke eigenschappen. Dat ging met vragen als: loopt iemand trippelend of met stevige stappen? De twee uitersten, de volbloedman en de volbloedvrouw, bleven binair (en fictief), maar daartussen onderscheidde Hirschfeld vele vormen.

Geestig om te lezen wat van oudsher aan vrouwen of aan mannen wordt toegeschreven, maar om zulke ‘wezenlijke’ variabelen gaat het niet direct in het boek Pose van Basje Boer.

Boer duidt ‘hoe we kijken en wie we spelen’, zoals de ondertitel van haar essaybundel luidt, ofwel wat ons aan ideaal- en fantasiebeelden wordt aangereikt, clichés en archetypes, en wat we ermee doen.

Marilyn Monroe

‘Ik was het meisje dat droomde in de klas’, schrijft ze in de eerste zin van de inleiding. ‘Verhalen gaven me sjablonen om naar te leven, rollen om te spelen. Een pose om aan te nemen.’ Marilyn Monroe hing in veelvoud in haar meisjeskamer, later hingen er uit de Hitkrant losgepeuterde posters van films die ze niet had gezien (Basic Instinct, Bram Stokers Dracula), weer later rookte ze de peuken uit haar asbak gelijk Jack in Kerouacs On the Road. Dromers dromen breed, maakt deze inleiding duidelijk.

Boers boek telt zo’n vijftig langere en kortere stukken, associatieve beschouwingen van een veelheid aan culturele fenomenen, afgewisseld met stukjes autobiografie. Liefst belicht de auteur beelden en rollen die spanning oproepen, omdat ze schuren met wat je, als onafhankelijke vrouw van nu, zou moeten of willen voelen.

Zo schrijft ze over de masochistische, lijdzame teksten van Lana del Rey van de hit Videogames (‘It’s you, it’s you, it’s all for you, everything I do’) en waarin ‘dwepen, lijden, verveling’ van deze zangeres toch authentiek en vernieuwend is.

Ze schrijft over het pure, naturelle acteren van Marilyn Monroe én over de door Truman Capote opgetekende vervreemding die de filmster zelf voelde tegenover het verschijnsel Marilyn Monroe.

Ophelia-achtig

In een verhaal over de dokters-serie Grey’s Anatomy zet ze gedrevenheid en ambitie van de vrouwelijke dokters tegenover de lang uitgesponnen, Ophelia-achtige bijna-verdrinking van het hoofdpersonage Meredith Grey. Passiviteit wordt in de serie zowel verheerlijkt als afgewezen en juist dat is het verleidelijke ervan, betoogt Boer. ‘Ik kan mijn eigen passiviteit van een afstand bekijken. (...) Ik kan afdrijven en ik kan wegdromen. Wachten tot ik word gered.’

Zijn de traditionele vrouwbeelden die ze belicht bekend, Boer weet in de duiding nieuwe nuances aan te geven of net een andere weg in te slaan. Ze schittert in bijzondere details. Gefascineerd las ik over ‘de mooiste zelfmoord in de wereld’, de schone slaapster-foto die student fotografie Robert Wiles maakte van Evelyn McHale die in 1947 van het Empire State Building sprong en landde op het dak van een limousine. De vrouw ligt er onwaarschijnlijk sereen bij; ‘de troost van het roerloze’, aldus Boer. Ik heb er lang en onthutst naar zitten staren, online.

Bizarre vormen

Gaandeweg ga je bij deze opeenstapeling van poses scherper zien hoe het rollenspel soms bizarre vormen aanneemt. Zo bevat het hoofdstuk over de groeiende fascinatie van vrouwen voor het true crime-genre een geestige passage over Tyra Banks die in America’s Next Top Model haar modellen leert hoe ze verschillend moeten poseren voor een vrouwenblad en een mannenblad. ‘Poseer je voor een mannenblad dan maak je je rug hol. Kin omlaag, verleidelijke blik. Een trotse pose. Schouders recht, hier-ben-ik. Poseer je voor een vrouwenblad, dan krom je juist je rug.’

De broken down doll doopt Banks deze pose. ‘Bij de mannenbladpose benadruk je alles wat rond is aan je lijf, bij de ‘broken down doll’ gaat het om verlengen en verdunnen’, vult Boer aan. ‘De broken down doll is niet zomaar stuk, ze is levenloos.’

En dat trekt dus vooral vrouwelijke consumenten aan, schijnbaar. Het stuk gaat verder over de toenemende populariteit van true crime onder vrouwen, de ‘dead girl show’ zoals het in de VS wordt genoemd. Onderzoek wijst uit dat 73 procent van de luisteraars van true crime-podcasts vrouwen zijn. Waarom steeds meer vrouwen? Misschien vereenzelvigen we ons graag met de slachtoffers omdat het klopt met hoe we ons voelen, schrijft Boer. ‘We schipperen tussen ondernemen en stilstaan, tussen macht en onmacht.’

Borsten

Mooi is ook het hoofdstuk over ‘borsten’ waarin Boer schrijft over de soorten borsten die ze kende voor ze ze zelf had (de gepantserde Madonna, de weelderige decolleté van Anita Ekberg, de trotse naaktmodellen van Helmut Newton) en het instinctieve onderscheid dat ze als kind maakte tussen verschillende soorten bloot. ‘Dat ik ooit zelf een vrouwenlichaam zou hebben zoals Madonna, zoals mijn moeder, vervulde me niet alleen met trots maar ook met een gevoel van een bijna magische intimiteit.’

Later zijn alle verschillende soorten bloot nog maar één soort bloot geworden: ‘die van de sexy soort’. Als ze borstkanker krijgt en een borstbesparende operatie ondergaat leest ze het boek Borsten van Corien van Zweden die met vrouwen spreekt die na een amputatie geen reconstructie wilden, maar kozen voor plat of asymmetrisch. Boer zoekt online naar plaatjes. ‘Dit is hoe we het vrouwenlichaam onttrekken aan de geseksualiseerde blik’ schrijft ze, ‘door het soms ook verdrietig te laten zijn.’

Het duizelt

Veel is het wel, deze bundel. Het gaat over de ‘geboetseerde blondine’ van Hitchcock, Lolita van Nabokov, over Bess in Breaking the Waves van Lars von Trier. Lees je deze essays achter elkaar dan duizelt het je. Is er ook een vrouwelijkheid mogelijk zonder script of pose, zonder pruillip en gedraaide heup? Kan je het ook gewoon zijn, vrouw?

In het eerste hoofdstuk haalt Boer filmwetenschapper Laura Mulvey aan die in de jaren zeventig al de male gaze muntte, en duidde hoe een vrouw eraan gewend is geraakt om naar vrouwen te kijken met de blik van een man, en hoe ze met diezelfde blik naar zichzelf kijkt. Dat dat inzicht nog steeds opgaat, verveelvoudigd in tijden van sociale media, moge duidelijk zijn. Een avondje tv-kijken en je betrapt jezelf vaak genoeg weer op die terloopse, keurende ‘mannelijke’ blik richting de vrouwen die op het scherm passeren: bestuurders, politici, presentatoren. Mulvey riep destijds ook op tot ‘passionate detachment’ – kijk intens maar met distantie naar die beelden, zodat je beter gaat begrijpen hoe het werkt. Of die distantie uiteindelijk iets uithaalt tegen seksisme, kun je je afvragen na het lezen van deze bundel, maar Basje Boer is er een kei in.

Basje Boer
Pose. Over hoe we kijken en wie we spelen
Nijgh en Van Ditmar; 384 blz. €26,99