Wat er gebeurde in de aanloop naar de ramp met MH17

"Geen enkele raketinstallatie van de Russische strijdkrachten heeft ooit de Russisch-Oekraïense grens overschreden", liet het Russische ministerie van defensie vorige week voor de zoveelste keer weten, in reactie op de conclusie van het Joint Investigation Team (JIT) dat de Buk-raket die vlucht MH17 heeft neergehaald afkomstig was van de 53ste luchtafweerbrigade uit Koersk.

Het is de jongste uit een inmiddels lange reeks van mechanische ontkenningen door Moskou van militaire betrokkenheid bij het conflict dat Oekraïne sinds 2014 in zijn greep heeft. In de lezing van Moskou is de oorlog die in Oost-Oekraïne al meer dan tienduizend levens heeft geëist een burgeroorlog, een intern conflict tussen het Oekraïense leger en Russisch-sprekende inwoners van de provincies Donetsk en Loegansk die zich verzetten tegen de politiek van Kiev.

Als Rusland toegeeft dat het verantwoordelijk is voor de levering van een Buk-installatie aan de pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne betekent dat automatisch dat Rusland open kaart moet spelen over de eigen rol in de oorlog en zou erkennen dat het jarenlang de wereldgemeenschap heeft voorgelogen.

Groene mannen

Dat begint al in februari 2014, wanneer 'groene mannen' als uit het niets verschijnen op de Krim, hun uniformen en materieel zorgvuldig ontdaan van insignes en opschriften. Dat het gaat om Russische militairen is al gauw een publiek geheim, maar Moskou doet dan nog of zijn neus bloedt. "Er zijn geen Russische troepen op de Krim, dat is volkomen onzin", bezweert minister van defensie Sergej Sjojgoe bozig.

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Later blijkt dat hij nog geen week voor die ontkenning persoonlijk het bevel heeft gegeven aan de 76ste luchtlandingsdivisie uit Pskov om strategisch belangrijke punten op de Krim te bezetten, schrijft de Russische journalist Michail Zygar in zijn boek 'All The Kremlin's Men'. Leugens om bestwil, zal president Vladimir Poetin een jaar later toegeven, nodig om het Oekraïense schiereiland te beschermen tegen de 'nationalisten' uit Kiev.

Terwijl de 'groene mannen' op de Krim nog hun posities innemen gelast opperbevelhebber Poetin per direct omvangrijke militaire oefeningen in Ruslands centrale en westelijke militaire districten. Bij de manoeuvres zijn tienduizenden manschappen en duizenden voertuigen, vliegtuigen en helikopters betrokken. Grote aantallen troepen en militair materieel worden geconcentreerd in landbouwgebieden langs de grens met Oekraïne, vooral in de zuidelijke provincie Rostov.

In diverse steden in de Donbass, de oostelijke regio in Oekraïne, breken intussen volksprotesten uit, vaak aangewakkerd door 'vrijwilligers' uit Rusland. Een gewapende groep onder leiding van Igor Girkin, eerder voor de Russische militaire inlichtingendienst actief op de Krim, bezet het stadje Slavjansk. Kiev lijkt verrast en reageert traag. In mei beginnen de eerste zware gevechten om het vliegveld van Donetsk, waarna het conflict snel ontaardt in een regelrechte oorlog. Dat de separatisten daarbij volstrekt geen tekort hebben aan munitie en materieel is een eerste belangrijke aanwijzing dat ze hulp van buitenaf moeten krijgen: zoveel wapentuig was er nooit geweest in de Donbass.

Vrijwilligers

Moskou erkent dat Russische staatsburgers actief zijn in het conflict, maar dat het uitsluitend gaat om 'vrijwilligers' of militairen die verlof hebben opgenomen. "Er komen veel militairen uit Rusland naar ons toe, die hun vakantie niet op het strand doorbrengen, maar liever samen met hun broeders vechten voor de vrijheid van de Donbass", zal de nieuwe leider van de 'volksrepubliek Donetsk', Aleksandr Zachartsjenko, later veelbetekenend zeggen.

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Rusland volgt de ontwikkelingen nauwgezet, maar blijft iedere betrokkenheid ontkennen. Op 18 juni praat minister van defensie Sjojgoe achter gesloten deuren het Russische lagerhuis bij over de situatie. Volgens een parlementslid zegt hij daar dat Rusland 'is voorbereid op iedere mogelijke ontwikkeling' van de situatie in Oekraïne. Een week later worden opnieuw grootschalige oefeningen afgekondigd en vanaf 21 juni trekken wederom eindeloze konvooien door de aan Oost-Oekraïne grenzende Russische provincies.

Een van die konvooien vertrekt op 23 juni vanaf de 53ste luchtafweerbrigade in Koersk, met onder meer de Buk-installatie die volgens het JIT is gebruikt voor het neerhalen van vlucht MH17. Op 1 juli brengt Sjojgoe in het Kremlin aan Poetin verslag uit over de manoeuvres. De president is tevreden: "Brengt u mijn woorden van dank over aan de manschappen."

Voor Girkin en zijn mannen in Slavjansk wordt de situatie steeds nijpender. De Oekraïners hebben de stad bijna omsingeld en de legerleider van de rebellen slaagt erin te ontkomen naar Donetsk. Steeds luider doet hij in die dagen een klemmend beroep op Moskou om meer hulp en vooral troepen te sturen. Zonder dat zal het snel oprukkende Oekraïense leger Donetsk isoleren en de aanvoerroutes vanuit Rusland afsnijden, en dan valt het doek voor de separatisten.

Minister Sjojgoe voelt weinig voor een echte militaire interventie. Volgens de Russische politicoloog Vladimir Solovej gelooft hij niet dat Rusland een militaire oplossing van het conflict in Oekraïne kan afdwingen en stelt hij Poetin zelfs voor de 'vrijwilligers' terug te roepen. "Maar alles hangt af van de opperbevelhebber", aldus Solovej in een interview aan de Oekraïense nieuwssite Gordon.

Vanaf half juni komen de eerste berichten dat de rebellen er in zijn geslaagd verschillende Oekraïense vliegtuigen neer te halen. Op 29 juni 2014 melden Russische media dat ze een Oekraïens legeronderdeel hebben veroverd met onder meer een Buk-installatie. Van nu af zullen Buk-raketten het luchtruim van de Donbass gaan beschermen, klinkt het triomfantelijk.

Maar op het slagveld blijft de situatie meer dan zorgwekkend voor de rebellen. Op 10 juli houdt Poetin 's avonds in Novo-Ogarjovo, net buiten Moskou, beraad met de permanente leden van de Russische nationale veiligheidsraad. Onder de aanwezigen zijn de chefs van de veiligheidsdiensten, de parlementsvoorzitters en de minister van buitenlandse zaken. Sjojgoe is opvallend afwezig. De volgende ochtend komen uit Oost-Oekraïne de eerste meldingen van grootschalige aanvallen op Oekraïense troepen met Grad-raketten.

Bellingcat

De Oekraïense verliezen zijn aanzienlijk en de aanvallen betekenen een keerpunt in de oorlog. De nederlaag van de rebellen lijkt afgewend. Het journalistencollectief Bellingcat concludeert op basis van talrijke video- en satellietbeelden dat de Grad-aanvallen grotendeels zijn uitgevoerd vanaf Russisch grondgebied.

Oekraïne probeert met eigen Grad-raketten en de luchtmacht het tij te keren, de rebellen zoeken naarstig naar een antwoord daarop. Op 14 juli zegt de man die door Bellingcat is geïdentificeerd als de Russische officier Oleg Ivannikov in een onderschept telefoongesprek dat ze de beschikking hebben over een Buk-installatie. Op 17 juli klaagt een andere separatist die belast is met het transport van het wapen in de richting van de frontlijn dat de situatie bijna onhoudbaar is, maar dat de Buk verlichting moet brengen. Bovendien, zegt hij, zijn er drie Russische howitzers van het type Gvozdika onderweg en zal Rusland de Oekraïense troepen van over de grens ('van daar') bestoken.

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

In de weken die volgen op de ramp met vlucht MH17 zijn er steeds meer aanwijzingen van een nog intensievere Russische militaire betrokkenheid bij het conflict. Rebellenleider Zachartsjenko laat zich in augustus ontvallen dat er uit Rusland 1.200 militairen zijn gearriveerd, alsook 150 pantservoertuigen. Als tien militairen van de 331ste luchtlandingsdivisie uit Kostroma ver op Oekraïens grondgebied gevangen worden genomen, laat Moskou laconiek weten dat ze in het nachtelijk duister 'verdwaald' zijn.

De Duitse bondskanselier Angela Merkela eist van Poetin dat hij de berichten over Russische militairen in Oekraïne verklaart. Volgens journalist Zygar hangt ze boos op als Poetin begint over 'verlofgangers' die hun zware materieel waarschijnlijk ergens op de zwarte markt hebben bemachtigd.

Begraven

In een oorlog vallen doden en dat is moeilijk stil te houden. Schattingen over het aantal Russische doden in de Donbass lopen ver uiteen, van enkele tientallen tot meer dan tweeduizend. Onder de eerste slachtoffers zijn leden van de luchtlandingsdivisie uit het Russische Pskov. Ze worden in stilte teruggebracht naar hun stad en daar begraven. Lev Sjlosberg, een plaatselijke politicus van de oppositiepartij Jabloko, schrijft erover in zijn eigen krant en wordt kort daarop zwaar mishandeld. Journalisten die de begraafplaats in Pskov bezoeken worden door potige mannen achtervolgd en bedreigd.

Dorzji Batomoenkoejev heeft meer geluk, al blijft hij zijn leven lang verminkt. De tankbestuurder uit het Siberische Boerjatië raakt in februari 2015 bij een voltreffer op zijn tank zwaar gewond in de slag om Debaltsevo. Vrijwel volledig verbrand komt hij terecht in een ziekenhuis in Donetsk, waar hij wordt geïnterviewd door een journaliste van de Russische krant Novaja Gazeta.

Batomoenkoejev bevestigt de deelname van Russische militairen aan de operatie in Debaltsevo, waarbij honderden Oekraïense militairen zijn omgekomen. Hij vertelt dat zijn bataljon 31 tanks telde en dat hij en zijn maten de identificatienummers en andere kenmerken nog voor vertrek naar Oekraïne nauwkeurig hebben overgeschilderd. De militairen is vooraf niet verteld waar ze precies naartoe gingen, maar iedereen wist volgens de tankbestuurder dat het einddoel Oekraïne was. Hun paspoorten hebben ze op de basis moeten achterlaten.

Als een Boerjaatse krant een vervolgbericht publiceert over het lot van Batomoenkoejev wordt het artikel vrijwel onmiddellijk van de website verwijderd en werken medewerkers van de krant drie dagen en nachten door om het uit de papieren oplage van vijftigduizend exemplaren te knippen.

Bewijzen

Rusland probeert voortdurend de aanzwellende stroom bewijzen voor betrokkenheid bij de oorlog in Oost-Oekraïne in te dammen. Bellingcat is volgens Moskou sowieso gelieerd aan de Navo, en met dat argument kunnen alle bevindingen van dat collectief bij voorbaat terzijde worden gelegd.

De overvloedige informatie van sociale media wordt laatdunkend genegeerd, ooggetuigen in diskrediet gebracht. Journalisten van The Guardian en The Daily Telegraph, Shaun Walker en Roland Oliphant, zien in de zomer van 2014 met eigen ogen hoe Russische pantservoertuigen en trucks in het donker via een zandweg naar de Oekraïense grens rijden en die oversteken.

Satellietfoto's bevestigen dat op die locatie herhaaldelijk zwaar verkeer moet zijn gepasseerd. 'Westerse propaganda', was de werktuiglijke reactie vanuit Moskou. Walker schrijft veel later dat hij nadien nog maandenlang is bestookt met grove en beledigende mails.

Lees ook:

Minister Blok gaat de VN-Veiligheidsraad zelf toespreken over MH17

“We moeten zorgen dat het onderwerp voortdurend op de agenda blijft en de aandacht niet verslapt”, aldus de minister.

Het succes van onderzoeksplatform Bellingcat: 'Wij hebben een voorsprong op anderen'

Voor de oprichter van onderzoeksplatform Bellingcat, Eliot Higgins, staat het inmiddels wel vast: het Kremlin is betrokken bij het neerhalen van de MH17. Higgins en zijn team publiceren de ene na de andere primeur in het MH17-dossier. Hij legt uit hoe Bellingcat zo'n succes heeft kunnen worden.

'Nederland gebruikt zwaar diplomatiek geschut met MH17-beschuldiging'

Nederland stelt Rusland aansprakelijk voor het neerhalen van vlucht MH17. Waarom doet Nederland zo veel moeite Rusland voor het gerecht te slepen, terwijl dat land geen enkele behoefte lijkt te hebben daaraan mee te werken?

Nabestaande Piet Ploeg: Iedereen lijkt te weten hoe je moet rouwen

Piet Ploeg verloor drie familieleden bij de ramp en is bestuurslid van de Stichting Vliegramp MH17. "Ik ben niet uit op wraak. Ik weet niet eens op wie ik boos zou moeten zijn."