Waarom maken we van hun nood geen deugd?

In het Zweedse Helsingborg weten ze wel raad met de Syriërs die de oorlog in hun land zijn ontvlucht. De vluchtelingen werken in restaurants, winkels, sommige zijn omgeschoold tot dokter, anderen werken in de buurt als boer, op het Zweedse platteland. "Het is eigenlijk een win-win-situatie", zegt Anna Mortenlind, integratiemedewerker bij de gemeente Helsingborg.

Mortenlind wijst op de vergrijzing die de provinciestad in het zuiden van Zweden over zo'n tien jaar hard zal treffen. Nu al kampt de regio met een leegloop van het platteland. Jonge Zweden trekken naar Stockholm.

De vluchtelingen - veel jonge Syrische mannen die geld verdienen voor hun familie - vangen die gaten in de arbeidsmarkt op. "We doen er alles aan om ze hier zo snel mogelijk te laten integreren", zegt Mortenlind.

Syrië
De mensen krijgen taalcursussen aangeboden, er bestaan speciale mannen- en vrouwengroepen die onder begeleiding van Zweedse vrijwilligers leren zwemmen en fietsen. Ze worden wegwijs gemaakt in de buurt en leren de lokale tradities. "Het werkt goed. Ook voor de Zweden zelf is het belangrijk dat ze de nieuwe inwoners leren kennen, vandaar dat we werken met vrijwilligers."

Volgens de laatste cijfers nemen Zweden en Duitsland samen 50 procent van het totaal aantal vluchtelingen op die het afgelopen half jaar naar Europa trokken. Zweden heeft de grenzen voor Syriërs helemaal opengegooid, inmiddels hebben 26.000 Syriërs een permanente verblijfsvergunning, nog eens tienduizend hebben een aanvraag ingediend. Ter vergelijking: Nederland verleende dit jaar aan twee- tot drieduizend Syriërs asiel.

Overigens heeft de Zweedse ruimhartigheid ook een keerzijde. Veel vluchtelingen klitten samen waardoor ze de taal niet snel leren, de voorsteden van Stockholm waar veel buitenlanders wonen zijn regelmatig het toneel van rellen en de asielaanvragen beginnen zich op te stapelen. De onzekerheid duurt langer dan voorheen.

Toch is Zweden niet van plan het beleid te wijzigen. "We voelen het als onze morele plicht. Deze mensen hebben vaak een helse tocht ondernomen om hier te komen. Ze betalen soms tienduizenden euro's aan mensensmokkelaars", zegt de Zweedse migratiedeskundige Lisa Pelling, verbonden aan de denktank Arena Idé. "Bovendien wordt er goed nagedacht over hoe we de vluchtelingen het beste kunnen helpen en gebruiken. Er wordt nog voordat ze zich permanent in Zweden vestigen bekeken welke openstaande vacatures zij het beste kunnen vervullen."

Zweden heeft volgens Tineke Strik een van de meest efficiënte asielsystemen binnen Europa. Strik is als universitair docent migratierecht verbonden aan de Radboud universiteit en Eerste Kamerlid voor GroenLinks. "Omdat vluchtelingen direct uitzicht hebben op werk, dat helpt bij de integratie en op termijn vangt het de vergrijzing op."

Andere Europese landen kunnen daar volgens Strik wel wat van leren. Dat is nodig, want alle deskundigen voorspellen dat Europa de komende maanden en jaren te maken krijgt met een flinke stroom vluchtelingen. De brandhaarden rondom ons continent - Syrië, Irak, Libië, Oekraïne - breiden zich alleen maar uit. Onlangs werd in Italië al een record verbroken. Honderdduizend bootvluchtelingen wisten dit jaar de kust te bereiken.

Al maanden doet de Italiaanse premier een beroep op zijn Europese collega's. Hij wil dat alle landen geld geven voor het opvangen van de gammele bootjes vol vluchtelingen. Nu betaalt Italië in zijn eentje 9 miljoen euro per maand voor de grootscheepse reddingsoperatie Mare Nostrum. De Europese grenswacht Frontex heeft deze week hulp toegezegd, maar het zal slechts 'complementair' zijn aan de Italiaanse reddingsoperatie. Andere lidstaten hebben geen zin om extra geld te geven omdat ze dat willen besteden aan de opvang van vluchtelingen - die vaak via Italië doortrekken richting Noord-Europa - in eigen land.

Selecteren op humanitaire gronden
Iedere lidstaat heeft zijn eigen wensenlijstje, daarom is het zo moeilijk een gezamenlijk vluchtelingenbeleid te formuleren, zei eurocommissaris Cecilia Malmström onlangs in een interview met The Wall Street Journal. Ze heeft de afgelopen jaren verschillende initiatieven genomen, maar telkens gingen de lidstaten ervoor liggen.

Een van de ideeën was vluchtelingen al in Noord-Afrika - nog voordat ze de overtocht wagen - te selecteren op humanitaire gronden. Maar ook voor dit voorstel kreeg Malmström de handen niet op elkaar.

De vraag dringt zich op waarom Europa zo huiverig staat tegenover de (boot)vluchtelingen. Veel van hen zijn jong en beschikken over geld, want de overtocht kost soms tienduizenden euro's. Deskundigen gaan ervan uit dat ze hoogopgeleid zijn, hoewel daar geen cijfers van beschikbaar zijn. Kortom: een ideale groep om de vergrijzing die Europa de komende jaren zal treffen op te vangen.

Uit studies blijkt dat in 2050 twee werkende mensen zullen zijn op iedere gepensioneerde. Op dit moment is de verhouding vier staat tot een. Over zo'n dertig jaar is Europa het meest vergrijsde continent op aarde. Kunnen we de vluchtelingen die nu richting Europa trekken niet beter slim inzetten, net als in Zweden?

Nee, zegt de Duitse demograaf en econoom Rainer Münz. Vanuit een economisch perspectief werkt het niet op die manier. "De problemen met de vergrijzing doen zich pas over twintig jaar voor. In sommige lidstaten, zoals Duitsland, misschien iets eerder. De arbeidsmarkt heeft niets aan de vluchtelingen die hier nu komen."

Bovendien, zo vult Münz aan, kampt Zuid-Europa met een enorm werkloosheidspercentage, met name onder jongeren. "Het is veel logischer dat jonge Grieken en Spanjaarden de vacatures in Duitsland vervullen dan Somaliërs of Eritreeërs. Dat gebeurt overigens al. De diploma's van de Zuid-Europeanen matchen veel beter met de wensen van Duitse werkgevers. Noord-Afrikanen of vluchtelingen uit het Midden-Oosten hebben meer bijscholing nodig en dat kost geld. Ik begrijp dat Europa ook een humanitaire verantwoordelijkheid heeft en dat het om die reden vluchtelingen opneemt."

Kennismigranten
Inderdaad, zegt ook Elizabeth Collett, bootvluchtelingen en de vergrijzing van de arbeidsmarkt zijn aparte onderwerpen die niet met elkaar in verband kunnen worden gebracht. Collett is hoofd van het in Brussel gevestigde onderzoeksbureau Migration Policy Institute. "Europa heeft bijvoorbeeld heel veel behoefte aan kennismigranten (hoogopgeleide mensen met specifieke kennis, red.). Hoewel we veronderstellen dat bootvluchtelingen over het algemeen niet laag opgeleid zijn, hebben zij niet automatisch de vaardigheden om die gaten op te vullen."

Bovendien is het lastig, zo benadrukt Collett, dat iedere lidstaat een andere behoefte heeft. Zo heeft Groot-Brittannië ingezet op de kennismigrant. Het land werkt met een zogenoemd puntensysteem, naar Amerikaans voorbeeld. Op een aantal onderdelen - taal, opleiding, etc. - kunnen mensen punten scoren. Alleen met een bepaald aantal punten word je dan toegelaten.

In Zweden zijn het voornamelijk de werkgevers die kijken wie nodig is en Duitsland werkt sinds kort met het zogenoemde Blue Card systeem. Hoogopgeleide immigranten krijgen, mits ze aan een aantal regels voldoen, een werkvergunning voor twee jaar. De Europese Commissie bedacht dit systeem in 2009.

Het oorspronkelijke idee was dat alle lidstaten de Blue Card zouden invoeren zodat migranten door heel Europa konden werken. Tot op heden maakt alleen Duitsland gebruik van het systeem.

Het is deze halfslachtige besluitvorming waar Strik af en toe moe van wordt. "Migratie ligt ontzettend gevoelig binnen Europa. Daardoor lijkt het alsof we niet meer rationeel kunnen nadenken als dit onderwerp ter sprake komt." Al die verschillende toelatingsprocedures werken niet volgens Strik.

De hoogleraar: "De afgelopen jaren heeft Europa gehamerd op kennismigranten, want de kenniseconomie zou naar een hoger plan moeten worden getild. Het probleem is dat veel kennismigranten Europa helemaal niet zo interessant vinden. Ze gaan liever naar de Verenigde Staten of Canada. Want het Engels beheersen ze al. In veel Europese lidstaten moeten ze een nieuwe taal leren. Ze krijgen geen toegang tot de Europese arbeidsmarkt, maar alleen tot één lidstaat. Een baan accepteren in een andere lidstaat betekent weer een hoop rompslomp. Bovendien zijn ze gevoelig voor een klimaat waar buitenlanders minder welkom zijn. Ze weten dat dat in Europa vaker het geval is dan in de VS of Canada."

Bescherming bieden
Europa moet af van de gedachte dat kennismigranten de economie komen redden, vindt Strik. En dan komen ineens toch weer de bootvluchtelingen in beeld. "Natuurlijk, ik denk dat een één-op-één-relatie tussen de vergrijzing van de arbeidsmarkt en de bootmigranten een lastige is. Mensen die bescherming nodig hebben, dien je toe te laten, ook als ze niet economisch interessant zijn."

Los daarvan denkt Strik dat migranten slimmer ingezet kunnen worden dan tot op heden gebeurd is. "We hebben (straks) heel veel vakmensen zoals loodgieters en verpleegkundigen nodig. Ik zou me kunnen voorstellen dat de lidstaten hier onderling en met de herkomstlanden afspraken over maken." Al zal dat met landen als Syrië, Libië en Somalië op dit moment moeilijk gaan.

De Zweedse Pelling gaat verder. Het stoort haar dat Europa de kennis die bootvluchtelingen meebrengen verspilt. "Deze mensen zouden een zeer waardevolle bijdragen kunnen leveren aan de economie. In plaats daarvan betalen ze tienduizenden euro's aan mensensmokkelaars om hier te komen. Weggegooid geld. Het zou beter besteed kunnen worden aan opleidingen en taalcursussen om onze toekomstige gaten op de arbeidsmarkt op te vangen."

Een eenduidige oplossing is dan ook niet in zicht. Wel zijn alle deskundigen het erover eens dat migranten slimmer ingezet kunnen worden. Het Zweedse model waar de werkgever formuleert waar behoefte aan is, zou als voorbeeld kunnen dienen. Het is hard nodig dat Europa daar met alle lidstaten over nadenkt. Want dat de omvang van de toestroom asielzoekers de komende jaren nog verder toeneemt, staat vast.

Hoe gaat het verder met een bootvluchteling?
De meeste vluchtelingen trekken over land of met het richting Europa. Waarom krijgen bootvluchtelingen dan zoveel aandacht? Omdat het de gevaarlijkste route is. Vorige week verdronken er nog honderd vluchtelingen voor de Libische kust. Bovendien neemt hun aantal toe. Vooral de route die voert naar Italië is populair.

Wat gebeurt er als een vluchteling voet zet op Italiaanse bodem? In eerste instantie krijgt hij of zij onderdak in een van de opvangkampen.

De Italiaanse regering zou iedere vluchteling moeten registreren. Maar Italiaanse beleidsmakers hebben genoeg van het feit dat ze alleen opdraaien voor de kosten van de opvang. Daarom laten ze vluchtelingen direct door naar Noord-Europese landen - vaak het einddoel voor de migrant. Die landen hebben op hun beurt weer de mogelijkheid de vluchteling terug te sturen naar Italië. Want dat staat in de zogenoemde Dublin-verordening. Het Europese land waar de migrant aankomt, is ook verantwoordelijk voor de op-vang.

"Raar", meent hoogleraar Strik. "Ten eerste leidt het tot een oneerlijke verdeling van het aantal asielzoekers over Europa (de grensstaten moeten iedereen opvangen). Ten tweede werkt de dreiging van het terugsturen als een perverse prikkel voor Zuid-Europa. Griekenland bijvoorbeeld heeft er momenteel belang bij dat het zijn asielsysteem niet op orde krijgt. Want zolang mogen de andere lidstaten vluchtelingen niet terugsturen."