Waar is de meest gezochte maffiabaas van Italië?
Vandaag 25 jaar geleden blies de maffia op Sicilië onderzoeksrechter Giovanni Falcone op. De Italiaanse staat begon daarop een groot offensief tegen Cosa Nostra. Alle grote maffiabazen werden gearresteerd, op één na: Matteo Messina Denaro is nog altijd voortvluchtig.
Zijn ouderlijk huis staat er nog. Het is een kaal huis met luiken voor de ramen, op een binnenplaats, in het centrum van Castelvetrano. Wie bij de buren aanbelt en vraagt wanneer de moeder van Matteo Messina Denaro is verhuisd en waar ze tegenwoordig woont, moet niet te bang zijn aangelegd. Want binnen een paar minuten rijden er twee mannen de binnenplaats op, zetten de motor van hun auto uit en staren de nieuwsgierige vreemdeling zwijgend aan.
Via Alberto Mario 51 is het laatst bekende adres van de meest gezaghebbende baas binnen Cosa Nostra, de maffia op Sicilië. Tot 1993 woonde Matteo Messina Denaro hier met zijn moeder Lorenza, vier zussen en een broer. Zijn vader Francesco was een maffioos die lang voortvluchtig was en wiens lijk plotseling buiten dit stadje, tussen de grote cactussen en olijfbomen, opdook.
In de zomer van 1993 vaardigde justitie een arrestatiebevel uit tegen Matteo Messina Denaro. Hij was toen 31, handelde in cocaïne en heroïne, had al een stuk of twintig mensen gewurgd of doodgeschoten en was medeverantwoordelijk voor bomaanslagen in Florence, Rome en Milaan, waarbij tien doden vielen. Messina Denaro verdween op slag uit het zicht van justitie en politie, maar niet uit de hoofden van de uomini d'onore, de mannen van eer, op dit westelijke deel van Sicilië. Want Matteo Messina Denaro is en blijft de baas van de maffiafamilies in Castelvetrano, Mazara del Vallo, Marsala, Trapani en Alcamo en alles daar tussenin. Al vierentwintig jaar voortvluchtig of niet, niemand anders neemt zijn plaats in de top van de hiërarchie in.
Een kleine honderd kilometer naar het noordwesten ligt Trapani, een rustige stad aan de azuurblauwe Middellandse Zee. Met zijn palmen en zandkleurige gebouwen, en op de menukaarten couscous en mierzoet gebak, lijkt Trapani eerder Noord-Afrikaans dan Italiaans. Vanuit deze havenstad bestrijkt politieman Antonio Merola zijn hele werkterrein: het westen van het eiland, het territorium van Messina Denaro.
Merola is eind dertig, gedrongen en robuust, met stekeltjeshaar boven bruine ogen. Hij leidt een team van vijfenzestig politiemensen die jacht maken op maffiosi en die niet kunnen wachten tot ze Messina Denaro te pakken krijgen. Merola: "Het is absoluut onze prioriteit om de meest gezochte maffioos van Italië te arresteren. Hij is zes keer tot levenslang veroordeeld. Matteo moet zijn straf uitzitten. Dan krijgen de nabestaanden van zijn slachtoffers eindelijk gerechtigheid".
(Tekst gaat verder onder de afbeelding)
Maar hoe vind je een spook? Messina Denaro is al heel erg lang nergens gezien. Spijtoptanten van Cosa Nostra hebben hem twintig jaar geleden beschreven als een magere man van ongeveer 1.78 meter, met kastanjebruin haar, die scheel kijkt. Op de laatste foto van hem die de politie in handen heeft, uit 1995, draagt 'U siccu' (De magere), een Ray-Ban pilotenbril. Politie en justitie hebben een vaag idee van hoe de maffiabaas, die nu 55 is, er uit zou kunnen zien: drie jaar geleden zijn er met behulp van een anonieme bron, die Messina Denaro kort daarvoor zou hebben gezien, twee computerbeelden van hem gemaakt: eentje mét en eentje zonder zonnebril. Politieman Merola hecht er niet te veel waarde aan: "Als ik hem op straat zou tegenkomen, zou ik hem niet herkennen. We zoeken niet naar een gezicht, maar naar een personage".
Jacht op de maffia
Nadat de maffia begin jaren negentig dit Mediterrane eiland met lijken bezaaide – niet alleen Giovanni Falcone en zijn collega Paolo Borsellino werden vermoord, er werden ook journalisten, politiemannen, priesters, vakbondsmensen en politici overhoop geschoten – is de overheid serieus aan de slag gegaan om Cosa Nostra uit te roeien. Honderden zware maffiosi werden voorgoed vastgezet. Il capo dei capi Totò Riina verdween in de gevangenis, net als, in 2006, zijn voortvluchtige opvolger Bernardo Provenzano. De straffen voor misdaad in georganiseerd verband werden een stuk hoger. Er kwam een speciaal gevangenisregime voor de gevaarlijkste maffiosi, die nauwelijks contact met de buitenwereld mogen hebben. Opgepakte leden van Cosa Nostra werden door justitie verleid om uit de school te klappen, in ruil voor bescherming of lagere celstraffen. Justitie is maffiosi ook gaan kaalplukken: hun villa's, bedrijven en lappen grond worden in beslag genomen. En in streken met een 'hoge maffiose dichtheid', zoals de Italianen het noemen, zijn er speciale anti-maffia-afdelingen van het Openbaar Ministerie gekomen: honderden aanklagers richten zich daar puur en alleen op de georganiseerde misdaad.
Deze middelen worden ook gebruikt om Matteo Messina Denaro op te sporen. Met behulp van informatie van spijtoptanten en afgeluisterde gesprekken tussen maffiosi kamt het team van Antonio Merola steden, dorpen en duizenden vierkante kilometers Siciliaans platteland uit - eindeloze heuvels met daarop schuurtjes en afgelegen boerderijen tussen de wijnranken en olijfgaarden. Politieman Merola: "Ik denk dat hij zich hier ergens schuilhoudt. Daar moet hij hulp bij krijgen. Wij zitten achter de mensen aan die hem helpen onzichtbaar te blijven, die in contact met hem staan, en ik pak de ene na de andere op".
Maar dat heeft nog steeds niet tot de hoofdprijs geleid. Politie en justitie hebben in de afgelopen vierentwintig jaar wel allerlei maffialeden, samenspannende ondernemers, boeren en zelfs schaapherders gearresteerd die met Messina Denaro in contact stonden. Ook zijn zus Patrizia, zijn broer Salvatore, een zwager en twee neven zijn opgepakt - maar die laten geen woord los.
(Tekst gaat verder onder de afbeelding)
Moderne ondernemingen
De arrestaties hebben plaatsgevonden in opdracht van Andrea Tarondo. Ook deze aanklager bij de Direzione Investigativa Antimafia, een vriendelijke man van begin vijftig met een grijs baardje, maakt vanuit Trapani jacht op de maffiabaas. Wie Tarondo in zijn werkkamer op de vijfde verdieping van het Paleis van Justitie wil spreken, moet langs een batterij lijfwachten met overhemden die strak staan van de spieren en door een gepantserde deur. Omringd door hoge stapels papieren dossiers vertelt Tarondo: "De voortvluchtige communiceert via pizzini, kleine briefjes. In de schuilplaats van Bernardo Provenzano, vlakbij Corleone, hebben we veel pizzini van Messina Denaro gevonden, die hij ondertekende met een schuilnaam: Alessio. Hij overlegde met Provenzano over hun zakenimperium en ruzies tussen de maffiafamilies". Voor zover bekend gaat Messina Denaro het internet niet op, e-mailt niet, belt niet en stuurt geen berichtjes met WhatsApp. Aanklager Tarondo: "We weten dat die pizzini soms ergens in de grond zijn verstopt en dan door zijn handlangers zijn opgegraven. Pizzini zijn een veilige manier van communiceren. Ze kunnen makkelijk worden vernietigd en laten geen enkel spoor na".
Tarondo snapt dat het best lastig is voor te stellen dat een man die zich nooit laat zien en die op een middeleeuwse manier communiceert anno 2017 nog zo machtig is. Maar de officier van justitie weet: "Messina Denaro is een zwaargewicht door zijn lange criminele loopbaan. De mannen van eer respecteren hem. Hij heeft ongetwijfeld veel invloed binnen Cosa Nostra. De aanwijzingen in zijn pizzini worden opgevolgd".
En die aanwijzingen gaan voornamelijk over het oplossen van zakelijke conflicten. "Messina Denaro is een maffiabaas van een nieuwe generatie: een dynamische ondernemer", stelt Tarondo. Tijdens de zoektocht naar de topmaffioos zijn er ondernemers ontmaskerd die geld voor hem investeerden en wit wasten. Het ging om zakenmensen met een grote supermarktketen, met honderden hectaren grond vol olijfbomen die eerste klas olijfolie opleveren, met een schoonmaakbedrijf, met windmolenparken, met grote bouwbedrijven die publieke aanbestedingen binnenhaalden. In het westen van Sicilië zijn de afgelopen tien jaar bezittingen in beslag genomen met een waarde van bijna vier miljard euro, die te herleiden zijn naar Messina Denaro. "Met onze jacht op hem verdoen we nooit tijd", zegt politieman Merola glimlachend. "Onderweg oogsten we allerlei vruchten."
In tegenstelling tot Cosa Nostra in Palermo, de hectische hoofdstad van Sicilië, eist de maffia op dit deel van het eiland geen beschermingsgeld van winkeliers en ondernemers. Hoe de maffia die door Messina Denaro wordt geleid precies te werk gaat, heeft Elena Ferraro meegemaakt. Ferraro is een onderneemster van halverwege de dertig. Samen met haar zakenpartner heeft ze in Castelvetrano een kliniek waar patiënten röntgenfoto's, echo's en scans laten maken. Achter een kop thee en een schoteltje Siciliaanse gebakjes, in een café niet ver van het ouderlijk huis van Messina Denaro, vertelt ze: "Vijf jaar geleden stapte er een man mijn kliniek binnen. Hij ging tegenover me zitten en stelde zich voor. 'Ik ben Messina Denaro'. Ik schrok natuurlijk. Hij bleek een neef, Mario, en hij wist hoe de kliniek in elkaar zat en wat we omzetten. Hij wilde dat ik valse facturen zou gaan maken, hogere facturen dan gewoonlijk, en het op die manier geschapen zwarte geld aan hem zou geven". Ferraro weigerde en deed aangifte. Neef Mario is in 2014 veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf. "Dat is hoe de maffia in deze streek werkt", zegt ze. "Denk niet dat ze is verdwenen omdat er geen doden meer vallen. Wat de maffia hier doet, is bedrijven binnendringen en overnemen. Ze beloven ondernemers winst, groei, deuren die overal open gaan. De prijs die je betaalt is dat je hun smerige geld schoon wast en hun mensen in dienst neemt."
Schiphol
In zijn werkkamer in Trapani geeft politieman Merola de moedige onderneemster gelijk: de maffia bestaat nog en verrijkt zich. Maar ze stelt minder voor dan vijfentwintig jaar geleden. "En als we Matteo pakken, zou dat opnieuw een harde klap voor Cosa Nostra zijn." Hij vindt het niet frustrerend dat de magere maffiabaas iedereen al 24 jaar te slim af is. "Het geeft me meer het gevoel dat er iets niet is afgemaakt. Hij moet zijn straf nog uitzitten", zegt Merola en hij steekt een sigaret op. Terwijl aanklager Andrea Tarondo vanaf de vijfde verdieping door zijn open raam uitkijkt over een zonovergoten Trapani, zegt hij dat Messina Denaro bescherming op hoog niveau moet hebben. "Van 2001 tot 2006, bijvoorbeeld, was de staatsecretaris van binnenlandse zaken in de regering van Silvio Berlusconi een Siciliaan die bevriend was met de familie Messina Denaro. Diezelfde man wil nu bij de gemeenteraadsverkiezingen in juni tot burgemeester van Trapani worden gekozen."
Zowel de politieman als de aanklager vermoedt dat hun prooi in de buurt is - ook al zou hij af en toe met een vals paspoort naar het buitenland reizen. Messina Denaro zou in 2003 via Schiphol met de KLM naar Venezuela zijn gevlogen. En in Barcelona zou hij een oogoperatie hebben laten doen. Tarondo kan zich hem voorstellen aan het zwembad van een villa, ergens in Zuid-Amerika. "Hij is te jong en te gehecht aan het goede leven, mooie vrouwen en dure Versace-pakken om zich net als Provenzano in een of andere vervallen boerderij schuil te houden." Maar dat hij ook tijd op Sicilië doorbrengt, is heel waarschijnlijk: de politie heeft eind 2014 gesprekken van maffiosi in Marsala afgeluisterd die net contact met Messina Denaro hadden gehad. Politieman Merola is ervan overtuigd dat hij vroeg of laat tegen de lamp loopt: "Wij verbranden de grond om hem heen. Al is Matteo nog zo sluw en voorzichtig, op een gegeven moment moet hij wel tevoorschijn komen. Hij is superman niet."
