Waanzin, een zegen voor de mensheid

Na de slaven, de arbeiders, de vrouwen en de homoseksuelen zijn de waanzinnigen aan de beurt om zich te emanciperen, stelt filosoof André Klukhuhn in zijn nieuwste boek, 'Over de grenzen van de rede'. En niet alleen omdat een menswaardige en respectvolle behandeling voor de waanzinnigen zelf natuurlijk veel prettiger is - de geschiedenis staat bol van de gruwelijkheden waarvan je als gek het slachtoffer kon worden, soms zelfs begaan vanuit de beste bedoelingen. Maar ook omdat we met z'n allen niet zonder mensen kunnen aan wie een of veel steekjes los zitten. Waanzin (waaronder Klukhuhn ook religieuze ervaringen rekent) is zelfs cruciaal voor de instandhouding van de menselijke soort, is agnost Klukhuhns conclusie.

undefined

Vanwaar uw belangstelling voor waanzin?

"Ik heb altijd geschreven over de zin, over de rede en het denken. Maar ik ben tegen mijn grenzen aangelopen en dan kom je aan de andere kant, aan de kant van de waanzin. Iedereen heeft natuurlijk zijn persoonlijke ervaringen op dat gebied. Verbroken relaties waardoor je psychotisch werd. Wij gebruikten indertijd nogal wat drugs, lsd. Daar ben ik wel eens een keertje fout mee gegaan. Of lees mijn hoofdstuk over hoogleraar psychologie Piet Vroon, dat was een heel goede vriend van me. Die heb ik ten onder zien gaan, van licht gestoord tot totaal mataglap. Aanleiding genoeg dus voor een boek over de grenzen van de rede.

Een belangrijke metafoor in mijn boek is de tuin, als het gebied van de rede, waar alles ordelijk en keurig aangeharkt is, met een schutting eromheen. Maar om die tuin heen, achter die schutting ligt een oerwoud van emoties en waanzin. Mijn stelling is: om te weten wat die tuin is, moet je ten minste één keer in dat oerwoud vertoefd hebben. Niet te lang of te vaak, maar je moet er wel geweest zijn. Dat maakt een hele hoop duidelijk."

undefined

Zoals?

"Dat er geen normale mensen zijn en waanzinnigen. Er zijn alleen normale mensen die zo af en toe waanzinnig worden, omdat iets ze triggert. Waanzin ligt bij ons allemaal op de loer. We hebben allemaal die dubbele structuur in ons: de tuin en het oerwoud, verstand en emoties, de rede en de waanzin. Toch gaan we heel raar en gewelddadig met waanzinnigen om. Ze worden het water opgestuurd, in koude baden geflikkerd, gemarteld, Foucault beschrijft dat in zijn 'Geschiedenis van de waanzin'. Maar wie houdt er nou mensen onder water tot ze bijna stikken om ze ergens van te genezen? Dan ben je toch niet goed bij je hoofd? Dat is toch geen gezonde manier om met waanzin om te gaan?

Iedere keer als wij in een zeer geordende tuin zitten, dan gaat het mis. Dat hebben we in de geschiedenis al een paar keer meegemaakt, dat er vanuit de tuin gezegd wordt: het zit zo en zo, zo moet je denken en zo moet je doen, en dit of dat mag niet en als je het wel doet: kop eraf! Ook de wetenschap heeft dat gedaan: het primaat opeisen - dit is de juiste manier van denken en wie het anders doet of ziet, die is dom, slecht en fout.

En juist die sociale diskwalificatie, die amputatie maakt zoveel mensen depressief en ziek. Vrouwen bijvoorbeeld, omdat ze zich moeten aanpassen aan de masculiene normen. Het overkwam ook Thomas Kuhn en Paul Feyerabend, twee wetenschapsfilosofen die ik zeer hoog waardeer. Piet Vroon ook, ja. Die raakten in zware psychische problemen, omdat de universitaire goegemeente ze voor gek verklaarde. Ze werden geëxcommuniceerd, mochten niet meer op het instituut komen. Nou, daar word je behoorlijk depressief van, zeker als je daar enige aanleg voor hebt. Ikzelf heb dat niet zo, nee."

undefined

Dat klinkt naar de antipsychiatrie uit de jaren zeventig.

"Toen werden alle deuren van de inrichtingen opengezet en werd iedereen naar buiten gestuurd met de boodschap: je bent normaal en ga je gang maar. Natuurlijk is dat mislukt, dat was totale waanzin. Wie verzint dat nou, om mensen in de problemen de straat op te sturen, met de boodschap: zoek het maar uit? Maar er zat een kern van waarheid in, want waanzin heeft ook een positieve kant.

Het positieve is dat we ons als soort steeds moeten aanpassen aan een veranderende wereld, dat is de evolutie. We hebben er dus alle belang bij om zoveel mogelijk variëteiten van onszelf de ruimte te geven en zo onze grenzen uit te testen en te verleggen. Daar zijn we allemaal de hele dag mee bezig, dat is een van onze karakteristieke bezigheden, hoewel je dat niet zo merkt aan mensen die in een zitkuil in Almere wonen. Maar of het nou gaat om het klooster of sportwedstrijden: als mens neem je geen genoegen met zoals het zit. Je wilt net even harder lopen dan iemand anders, je wilt je lichaam teisteren met onthouding. Het 'Guinness Book of Records' staat vol met de meest absurde voorbeelden. En dat kan uit de hand lopen en dan breekt het touwtje. Maar evolutionair gezien is de waanzin uiterst nuttig, noodzakelijk zelfs."

undefined

Is dat niet een bij uitstek redelijk argument?

"Zeker. Als je de uitzonderingen wegsnoeit, dan houd je een kaal kerstboompje over met allemaal dezelfde ballen en dat is onze ondergang. Je veredelt de soort niet door eugenetisch in te grijpen met gedwongen sterilisatie of erger, maar juist door hem zijn gang te laten gaan. We moeten de waanzin dus niet onderdrukken, maar we moeten zo goed mogelijk ons voordeel doen met de creatieve kanten ervan. Koesteren zelfs. Want ik kan rustig zeggen: alle belangrijke kunstenaars, filosofen, wetenschappers en mystici waren gek. Mensen die nieuwe analogieën vonden en de vreemdste gedachtensprongen maakten.

Archimedes bijvoorbeeld. Die was totaal geobsedeerd door de wiskunde. At niet, stonk. Hij werd gevoerd en in bad gestopt door z'n vrienden. En dan zat hij in het bad nog met z'n vinger wiskundige figuren te tekenen, hij kon daar niet mee ophouden. Hij was niet aanspreekbaar, zat altijd met z'n hoofd in de wiskunde, zou nu sociaal niet functioneren. Zijn dood is nog te wijten aan het feit dat hij geen tijd had om op het verzoek van een Romeinse soldaat in te gaan."

undefined

Geldt dat echt voor alle genieën? Immanuel Kant was toch een heel ordelijk man.

"Tot aan het waanzinnige toe. Hij liep elke dag hetzelfde rondje; als Kant voorbijkwam, zette iedereen z'n horloge gelijk. En er was één dag dat hij niet langskwam, omdat hij in 'Emile' van Rousseau zat te lezen en de tijd vergeten was. De hele stad was in paniek."

undefined

Er bestaat kortom een rechtstreeks verband tussen waanzin en genialiteit.

"Ja, dat denk ik wel. Genieën wijken af van het gemiddelde, verleggen grenzen en dan zit je meteen al in de hoek van de waanzin. Ze zien dingen die anderen niet zien, ze zien iets anders dan anderen. De dichter-tekenaar William Blake had visioenen, die zag als kind het hoofd van God voor zijn raam. Of zoals Van Gogh het zei: wij kunstenaars leren de anderen zien."

undefined

Zieners, visioenen, openbaringen. In een religieuze context zijn dat geen negatieve begrip- pen. Welke rol speelt religie in uw verhaal?

"Als je zelf geen visioenen hebt en je meent de baas te zijn, dan is iedereen die ze wel heeft, niet goed bij z'n hoofd. Maar in de natuur gebeurt niets voor niets. Als iemand een engel ziet verschijnen, dan is het buitengewoon interessant om te kijken waar dat vandaan komt, in plaats van hem tot niet goed wijs te verklaren, want dat is alleen maar een verschrikkelijk bewijs van onmacht.

Ik heb geen paranormale ervaringen en doe ook niet aan magnetische handoplegging, maar je komt er niet mee weg door te zeggen: die mensen zijn niet goed bij hun hoofd. Op dat gebied valt nog heel veel te ontdekken, willen we daar de kracht of de kwaliteit van onderkennen. Het is allemaal onontgonnen terrein, het is echt een oerwoud, een terra incognita, met weinig bekende paden.

Daarbij komt dat de wetenschap haar grenzen wel zo'n beetje heeft bereikt; sinds het begin van de jaren zestig is daar niets fundamenteels of interessants meer gebeurd, dat is klaar, daar komen we niet meer mee vooruit. Maar er moet wel iets gebeuren. Het wachten is op een doorbraak. Misschien komt die doorbraak wel uit het oerwoud en niet uit de tuin. En dan komt ook de religie in beeld.

Want religie hoort bij het oerwoud: het gaat over het onbekende en vreemde, over wat niet binnen onze rationale samenleving past. Waar de wetenschap ophoudt - en dat is al heel gauw - daar begint een godvormig gat, waarin alles zit wat we niet kennen of begrijpen. Sommige mensen hebben daar God zitten. Atheïsten zeggen: ik heb geen bezwaar tegen een gat. Anderen stoppen er muziek, dans en zang in, er zijn allerlei varianten."

undefined

Bent u religieus?

"Nee.

Ja.

Ik heb een enorm...

Flauwekul.

Ik ben wel religieus natuurlijk, ik denk niet dat het zomaar kan allemaal. Er is wel iets meer aan de hand. Dat is het, verder kom ik niet. Ik ben een agnost. Ik weet het niet. Het kan zijn dat ik overlijd en dat ik voor een troon verschijn en dat daar God zit, die zegt: 'Nou heb ik zo'n bijbeldik boek geschreven! Ik heb het er allemaal in gezet! Maar nee hoor! Jij wou er weer niet aan! Wat moet ik nog meer doen? Mijn eigen zoon offeren? Maar jij had een bord voor je kop!'

Het zou kunnen, ik sluit het niet uit. Maar ik denk het niet. Maar de mensen die dat wel vinden, die verklaar ik niet voor gek, nee.

En nu we het over de toekomst hebben: ik kijk uit naar een wereld waarin je mensen die anders denken dan jij, niet voor gek, ziek of slecht verklaart. Waarin iemand die het niet met je eens is, niet wordt geëxcommuniceerd, opgesloten of gedrogeerd.

Ik stel me een haardvuur voor met veel gemakkelijke stoelen en een goed glas wijn in het midden. En dan moet iedereen maar eens vertellen wat hij precies vindt, zonder dat hij daarop afgerekend wordt. En daar mag best een paragnost bijzitten. Dat is de hemel. De hemel op aarde dan."

undefined

Wie is André Klukhuhn?

André Klukhuhn (1940) is fysisch chemicus, filosoof en schrijver. Aan zijn universitaire loopbaan als chemicus kwam in 1973 een eind, toen hij weigerde mee te werken aan onderzoek dat de Navo betaalde. Hij vond al gauw een veel inspirerender baan bij het Studium Generale van de Universiteit van Utrecht, ondanks zijn lange haar en het hasjpijpje in zijn achterzak. In 1993 besloot hij samen met Piet Vroon zijn doctorstitel in te leveren, uit protest tegen het eredoctoraat dat Albert Heijn kreeg van de door hemzelf gesponsorde universiteit Nyenrode.

Klukhuhns filosofische werk is in 2013 voorlopig samengestroomd in 'De algehele geschiedenis van het denken', een bijbeldik boek over het verbond tussen filosofie, wetenschap, kunst en godsdienst. Vorig jaar verscheen 'De trip naar het morgenland', een semi-autobiografische roman over zijn leven als hippie in een Amsterdamse commune, waar veel geëxperimenteerd werd met geestverruimende middelen. 'Over de grenzen van de rede' is zijn nieuwste boek.

undefined