VVD bepleit een progressief ideaal
Als twee schaatsers wisselen VVD en PvdA van baan. Net nu de liberalen bewegen in de richting van een door de burgers gekozen premier, nemen de sociaal-democraten afstand van dit oude progressieve ideaal.
'Kies de minister-president'. Met deze leus vroeg de PvdA in 1977 aan de kiezer om het tweede kabinet van Joop den Uyl mogelijk te maken. Politieke tegenstanders dreven er de spot mee door erop te wijzen dat landelijke verkiezingen in Nederland helemaal niet gaan over de minister-president, maar over de samenstelling van de Tweede Kamer.
Dat wisten de sociaal-democraten natuurlijk ook wel. De leus drukte echter perfect uit wat ze wilden. Allereerst wilden ze natuurlijk de PvdA zo groot maken dat Den Uyl opnieuw een kabinet zou kunnen formeren. Dat mislukte overigens. Ondanks winst van de PvdA gingen CDA en VVD samen regeren.
De verkiezingsleus van de PvdA had nog een tweede betekenis. Ze gaf uitdrukking aan de staatkundige vernieuwingen die in het progressieve kamp van de jaren zestig en zeventig werden bepleit. Partijen als PvdA en D66 (in 1966 opgericht uit onvrede met het politieke bestel) vonden het onjuist dat de kiezer wel een volksvertegenwoordiging kon kiezen, maar niets had te vertellen over het vervolg: de vorming van een kabinet.
Een staatscommissie adviseerde in 1968 al eens met een krappe meerderheid een gekozen kabinetsformateur (in feite een gekozen minister-president). PvdA en D66 dienden een wetsvoorstel in, dat ze in 1970 introkken omdat het te weinig steun kreeg.
Nu, 35 jaar later, werkt D66 opnieuw aan zo'n voorstel. De democraten hebben weinig zin nog langer te wachten op de studie die het kabinet laat uitvoeren. Tot hun verrassing kunnen ze inmiddels rekenen op openlijke steun vanuit de VVD. Wat op lokaal niveau wordt overwogen (een direct gekozen burgemeester -red.) kan ook op nationaal niveau: een direct gekozen minister-president, staat in het gisteren gepresenteerde Liberaal Manifest.
De kiezer zou twee stemmen mogen uitbrengen: één voor de Tweede Kamer, en één voor de formateur, doorgaans ook de premier van het nieuwe kabinet. Fractieleider Van Aartsen omarmde dit idee woensdag al in een lezing in Dordrecht. ,,We zitten in een omslag en moeten het momentum grijpen. De burger vraagt erom.''
De ironie wil dat zo'n omslag zich nu ook bij de PvdA voordoet, maar dan de andere kant op. Ook de grootste oppositiepartij maakt daarbij een vergelijking met het lokale bestuur. Via een ledenraadpleging heeft de PvdA zich uitgesproken voor een door de gemeenteraad gekozen burgemeester. ,,Wie de direct gekozen burgemeester afwijst, kan moeilijk de direct verkozen minister-president bepleiten'', aldus een twee weken geleden gepresenteerd PvdA-rapport over bestuurlijke vernieuwing.
Maar los van dit argument zijn de sociaal-democraten inmiddels gevoeliger voor het risico van een patstelling tussen een direct gekozen Tweede Kamer en een direct gekozen formateur/minister-president. Als je burgers meer invloed wil geven op de vorming van een kabinet, kun je beter het kiesstelsel zo veranderen dat de uitslag op dat punt glashelder is, meent PvdA-leider Bos. De stellingname van Van Aartsen is volgens hem niet meer dan een poging om Hans Wiegel een comeback mogelijk te maken.
