Vreemdelingenbewaring maakt mensen kapot

Staatssecretaris Teeven overleefde het Kamerdebat over de Dolmatov-zaak met de belofte om de humaniteit in vreemdelingendetentie op de agenda te zetten. Daar is alle reden voor. Juridisch gezien is vreemdelingenbewaring geen straf maar een 'bestuurlijke maatregel' om te verhinderen dat iemand de benen neemt voordat hij wordt uitgezet. Maar waarom zijn de detentiecentra dan geen jeugdherbergen met een hek eromheen, maar gevangenissen met een extra sobere variant van strafrechtelijke vrijheidsontneming?

Visitatie
Afschrikking en repressie lijken hier de onuitgesproken achterliggende motieven. Iemand in vreemdelingendetentie zit 15 tot 17 uur per etmaal in de cel, met één of twee uur per dag in de buitenlucht.

Bij aankomst in de centra moeten vreemdelingen zich altijd geheel uitkleden (zogeheten 'visitatie') voor controle op de aanwezigheid van verboden voorwerpen zoals drugs in lichaamsholten. Het regime zelf omschreef de Nationale ombudsman Brenninkmeijer als 'geestdodend'. Er zijn nauwelijks zinvolle activiteiten en arbeid of het volgen van onderwijs is niet mogelijk.

Voor de opgesloten vreemdelingen is dat niet zonder gevolgen. Uit Australisch onderzoek en onderzoek van de Jesuit Refugee Service in België blijkt dat vreemdelingen door hun opsluiting vaak, soms blijvende psychische schade oplopen (zogeheten 'detentieschade'). Onder hen bevinden zich bovendien kwetsbare mensen als slachtoffers van mensenhandel, mensen met oorlogstrauma's en asielzoekers die in hun land van herkomst gevangen hebben gezeten. Of zwangere vrouwen, die zes weken voor de uitgerekende datum worden overgebracht naar het Justitieel Medisch Centrum in Scheveningen, zodat ook de bevalling in het gevang kan plaatsvinden.

De detentiecentra lijken ook een vergaarbak voor mensen die eigenlijk psychiatrische zorg nodig hebben. De psychiatrische patiënt die illegaal is en wordt aangehouden, wordt in Nederland in de eerste plaats behandeld als een crimineel die met vrijheidsontneming gestraft moet worden, en pas in de tweede plaats als patiënt.

Kamp Zeist
Zorgelijk is ook het gebruik van isoleercellen: 450 gevallen in de eerste helft van vorig jaar. Isoleercelopsluiting betekent 23 uur per etmaal in een kale cel, met alleen een zitje, een gootsteen, een toilet en een matras met beddegoed. De isoleercel wordt ook gebruikt als strafmaatregel, al komt de overheid hier snel in de grijze zone omdat dit niet zonder risico's is. Isoleercelverblijf kan leiden tot concentratiestoornissen, paniekaanvallen, angstaanvallen zelfs recidiverende psychoses. Berichtgeving van de Inspectie van Veiligheid en Justitie doet vermoeden dat in met name Kamp Zeist de isoleercel veelvuldig is gebruikt om conflicten tussen gedetineerden en het personeel uit te vechten.

Dat neemt niet weg dat er de afgelopen jaren wel wat verbeterd is. De situatie waarin vijf of meer vreemdelingen bij elkaar in de cel werden opgesloten bestaat niet meer, en excessen in het vervoer lijken minder vaak voor te komen.

Mensenrechtenschending
Maar de mensonterende visitaties blijven. Hoe gierend dit uit de hand kan lopen, bleek vorig jaar toen een vrouw die in haar land van herkomst met haar negenjarige dochter was verkracht, na afloop van haar asielprocedure in het aanmeldcentrum Schiphol terugkwam in Kamp Zeist. Daar weigerde ze zich te onderwerpen aan de visitatie. Uiteindelijk werd haar bilspleet in een isoleercel geïnspecteerd door twee mannen en twee vrouwen met behulp van een beenklem. Na afloop werd zij hyperventilerend in de isoleercel opgesloten. Dit incident, dat tot nu toe alleen in de vakliteratuur aandacht trok, is vrijwel zeker een geval van mensenrechtenschending. Volgens het Valasinas-arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is alleen al een visitatie in aanwezigheid van iemand van het andere geslacht een onmenselijke of vernederende behandeling in de zin van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.

Voor de staatssecretaris is er werk aan de winkel.