Voordeel van de twijfel al heel wat voor Teeven

In de politieke afwikkeling van deze zaak heeft de verantwoordelijke staatssecretaris Teeven zijn nek kunnen redden, maar voor de langere termijn is van grotere betekenis dat de verstoorde balans tussen veiligheid en recht wordt hersteld. Die belofte moet worden geïncasseerd, maar de vraag is wel of Teeven met zijn imago van Bulle Bas daarvoor de aangewezen persoon is. Hij vindt zelf van wel en hij heeft het vertrouwen van de coalitiepartijen behouden, met die nuance dat hij het van de PvdA domweg afdwong. Het voordeel van de twijfel was hem te weinig.

Politieke opportuniteit
Een forse minderheid in de Kamer meende dat hij had moeten opstappen. Fractieleider Arie Slob van de ChristenUnie, verwoordde het scherpst waarom. "Met het aftreden zou het niet mis te verstane signaal zijn afgegeven: dit had niet mogen gebeuren." Een ander argument voor zijn aftreden, ontleend aan de 'oude Donner', was dat hiermee aan de betrokken diensten en ambtenaren een 'zweepslag' zou worden verkocht. Door als staatssecretaris aan te blijven zou, spiegelbeeldig, bij ambtenaren de gedachte kunnen postvatten: ach, het loopt zo'n vaart niet, we hoeven het niet zo nauw te nemen.

Over weinig staatsrechtelijke leerstukken is zoveel gesproken en gezegd als over dat van de ministeriële verantwoordelijkheid. Maar één ding is zeker: in de meeste gevallen geeft de politieke opportuniteit de doorslag. Zo ook hier.

De coalitie, die nog pril is en voor een hete zomer en herfst staat, wilde nu geen gedonder in de tent. Teeven volgde de doctrine die de sociaal-democraat Klaas de Vries in 2001 ontvouwde tijdens het debat over de vuurwerkramp in Enschede: niet aftreden, maar optreden, na publieke verantwoording in het parlement. Het risico van deze benadering is dat zij doorslaat in de 'sorry-democratie'.

Het VVD-Kamerlid Van der Steur klampte zich in het debat vast aan de Bolkestein-doctrine. Voor zover die doctrine bestaat, komt zij erop neer dat ministers geen schuld- maar risicoaansprakelijkheid dragen, zodat zij bij ernstig falen onder hun verantwoordelijkheid niet al te moeilijk moeten doen over aftreden. Bolkestein was het in 1988 eens met de toenmalige topambtenaar Jozias van Aartsen dat de lankmoedigheid jegens falende ministers te groot was. Had de VVD de lijn van haar oud-leider gevolgd, dan had zij Teeven tot vertrek moeten manen.

Schipholbrand
Bolkestein was destijds, in het debat over de bouwfraude-enquête, niet zo stellig als nog altijd wordt aangenomen. Hij liet, zoals velen voor en na hem, voldoende ruimte voor een politieke afweging. Maar hij was het wel met toenmalig premier Lubbers eens dat een gebeurtenis zo shockerend kan zijn, dat een minister het aangedane volksgemoed tegemoet komt met de politieke daad van heengaan.

De ministers Donner en Dekker volgden in 2006 tot op zekere hoogte die lijn na de brand in het vluchtelingendetentiecentrum op Schiphol, die aan elf mensen het leven kostte. Teeven beaamde dat hij de ernst van de zelfmoord van Dolmatov ernstig had afgewogen tegen de vraag of hij wel kon aanblijven. Maar hij was tot een andere conclusie gekomen dan Donner en Dekker.

De pijnlijke overeenkomst tussen de Schipholbrand en de Dolmatov-zaak is dat zij de bijna voorspelbare uitkomsten zijn van een overspannen beleid de samenleving tegen ongewenste vreemdelingen te beschermen. Deze inzet is na 11 september 2001 zo dominant geworden dat de humaniteit in de bejegening van vreemdelingen gemakkelijk uit het oog wordt verloren, zeker als politieke leiders voortdurend de angst prediken.

Het PvdA-Kamerlid Recourt legde het verband uitdrukkelijk: de menselijke benadering lijdt onder het zware accent op de gestrengheid van het asielbeleid. Anders dan Teeven wilde hij de zelfmoord van de Rus dan ook niet als een incident zien.

Herstel
Om politieke redenen trok de PvdA-fractie uit deze zienswijze niet de uiterste politieke consequentie. Zij stelde zich tevreden met een onderzoek naar de behandeling van asielzoekers, maar de PvdA komt op dit vlak wel steeds meer met haar wereld- en mensbeeld in de knoop. De prijs voor regeren is hoog. Het wordt nog benauwder voor de partij als zij de afspraak in het regeerakkoord gestand moet doen illegaal verblijf strafbaar te stellen.

Daar staat het kinderpardon tegenover, maar hoewel dat goed op waarde moet worden geschat, doet het uitruilkarakter op dit menselijke vlak wrang aan. Wil de belofte van het Dolmatov-debat, herstel van de balans tussen recht en veiligheid, worden ingelost, dan is het strafbaar stellen van mensen zonder geldige verblijfspapieren een meer dan klein obstakel.

Het is al heel wat Teeven het voordeel van de twijfel te gunnen. Hij moet verder zonder het vertrouwen van serieuze partijen in het parlement. Dat luistert voor iedere minister of staatssecretaris nauw, maar zeker voor een bewindsman die niet alleen de zwaardmacht van de overheid vertegenwoordigt, maar ook wordt geacht hoeder van het recht te zijn. Het laatste moet deze staatssecretaris nu waarmaken.