Voor deze beelden moet je openstaan
In de protestantse Grote Kerk in Deventer vertaalt internationale, spraakmakende videokunst Bijbelverhalen naar de actualiteit. Kunstenaar en samensteller Arent Weevers: „Is dit blasfemisch? Het roept een glimlach op, toch?”
De groene baret met de rode, communistische ster heeft ze afgedaan, de hoge laarzen uitgetrokken. Naakt vlijt ze zich op een Latijns kruis van ijs. Rond haar navel snijdt ze met een scheermes een vijfpuntige ster. ’O Heer, vergeef ons onze zonden’, klinkt in een lied. Vanaf een tribune kijkt publiek toe.
„Fascinerend”, vindt studentenpastor en videokunstenaar Arent Weevers. Hij kijkt naar een videoregistratie uit 2005 van het publieke optreden in het New Yorkse Guggenheim Museum. De vrouw is performance-kunstenaar Marina Abramovic.
„Toen ik de registratie van ’Thomas Lips’ voor het eerst in Parijs zag, voelde ik me ongemakkelijk. Nee, niet vanwege haar naaktheid. Dat graveren in haar buik, dát is heftig. De eerste keer heb ik me meteen omgedraaid. Nog steeds kan ik er moeilijk naar kijken.”
De video-installatie staat in de Grote of Lebuïnuskerk in Deventer en is een onderdeel van de tentoonstelling ’Bewogen beelden. Bijbels bezielde videokunst’. Weevers is de samensteller.
De performance van Abramovic roept het lijden van Jezus en de mensheid op, doordat zij op een kruis van ijs gaat liggen, meent hij. Ook doet het denken aan lichaamsverminking in verschillende religies. De weergave van de zeven uur durende body-art-actie is een herhaling van een optreden in 1975.
Waarom videokunst in een kerk?
„Dit is zó’n mooie kerk. Twee jaar geleden had ik hier ook een expositie van videokunst. Daar kwamen goede reacties op. En ik zoek het debat. Wat mag kunst betekenen voor de protestantse traditie?”
Je ziet tegenwoordig vaker moderne kunst in kerken.
„Dat is vaak brave kunst. Wat hier staat is spraakmakend voor de gemeente. De performance van Abramovic is een tikkeltje gewelddadig. Er staat werk waarvan je je kunt afvragen of het blasfemisch is. Dit is kunst om de kunst en van hoge kwaliteit.”
Valt het goed?
„Ja, deze gemeente staat open voor de hedendaagse cultuur en wil het debat over kerk en moderne kunst voeren.”
En bezoekers die niet tot de gemeente behoren? Zien zij de kerkelijke omgeving niet als een ethisch keurslijf voor deze kunst?
„Als ze openstaan voor de tentoonstelling, genezen ze eventueel gelijk van het vooroordeel dat dit evangelisatie of een moreel reveil is.”
Weevers gaat op de vloer zitten. „Zo bekijkt een kind de wereld.” Links van hem tonen videobeelden een woonkamer vanaf dertig centimeter boven het vloerkleed.
De camera registreert het interieur, een kat, een hond, vervolgens een konijn, geit, lama, de kamer stroomt vol met dieren. Ze lessen hun dorst in de vissenkom en uitwerpselen liggen her en der verspreid. Het is een gemoedelijk maar absurd tafereel. „Eén grote beestenbende”, constateert Weevers. Hij vermoedt dat de Duitse Corinna Schnitt bewust voor de positie van een jong kind heeft gekozen. Het is de periode in een mensenleven waarin het verschil tussen werkelijkheid en onwerkelijkheid nog niet helder is. ’Once upon a time’ uit 2006 heeft iets paradijselijks, vindt de kunstenaar. Het kan kloppen, zegt hij, want eerder werk bevatte verwijzingen naar het scheppingsverhaal. Vreedzaam samenleven van mens en dier, dat zit diep in ons volgens hem. „Dit sprookje fascineert de kunstenaar, je ziet het terug in de titel.”
Zowel bijbelverhalen als kunst zijn voor Weevers spirituele voeding. „Ze geven me ervaringen die mijn verstand te boven gaan. Een wezenlijk aspect van spiritualiteit is een lege plek in de mens. Een verlangen dat nooit vervuld zal worden” Hij doelt op menselijke behoeften als vriendschap, vrede en bovenal liefde.
Ze proberen dat verlangen met kunst te vervullen?Heeft dat zin?
„Ja. Het is een motivatie om dingen te doen, te maken of te ontwikkelen. Als de mens dat verlangen uitschakelt, leeft hij niet. Het houdt mensen en culturen in beweging. En als een specifiek verlangen wordt ingelost, roept dat weer een nieuw op. Het is als een kind dat tegen een bal trapt en er achteraan loopt om hem opnieuw voor zich uit te trappen.”
Een spel dus?
„Je moet het leven überhaupt niet te serieus nemen. Ga er dansend doorheen.”
„Is dit blasfemisch? Het roept een glimlach op, toch?” Op een videoscherm is een afbeelding van Jezus aan het kruis te zien. Het is de ’Christus aan het kruis’ van El Greco. Een lied klinkt en de bewegende mond van Jezus suggereert dat hij het zingt. Het Franse popliedje, gezongen door Johnny Hallyday, is tot Maria gericht.
Het gaat er de maker Pascal Lièvre om dat we stilstaan bij het iconografische beeld van Jezus, volgens Weevers. „Wat betekent het voor ons?”
Hij denkt dat Lièvre een pleitbezorger is voor het tweede gebod; vereer naast mij geen andere goden. „Het gaat er niet om dat we deze afbeeldingen maken, maar om wat mensen er ván maken. Ze lopen soms kritiekloos achter iconen aan. Denk aan levenden als de Amerikaanse popster Madonna of de Franse president Sarkozy.”
Volgens Weevers voelt Lièvre de tijdgeest goed aan. Een tijd waarin cartoonisten bedreigt worden en demonstraties tegen toneelstukken en popconcerten niet ongewoon zijn. Hij vraagt zich af of Madonna, tijdens een concert hangend en zingend aan een kruis met een doornenkroon op haar hoofd, van afgoderij beticht kan worden. „Wil zij zelf verafgood worden? Of is het juist de hysterische massa die het beeldverbod overtreedt door met de handen in de lucht Madonna te bejubelen?”, schrijft Weevers in zijn boek dat bij de Deventer tentoonstelling is verschenen.
Videokunst, een nog jonge loot aan de kunststam, ontstond in de jaren zestig van de vorige eeuw, toen de draagbare videocamera op de markt verscheen. Met die camera werden performances vastgelegd waarbij kunstenaars hun lichaam gebruikten, maar gaandeweg werden registraties kunstwerken op zich.
De Amerikaanse Bill Viola, ook wel de Rembrandt van de video-eeuw genoemd, is volgens velen de belangrijkste videokunstenaar van deze tijd. Met enige moeite heeft Weevers zijn werk ’Observance’ naar de Grote Kerk in Deventer kunnen halen.
Op een rechthoekig, verticaal geplaatst videoscherm in een nis onder het orgel van de kerk, stappen mensen een voor een uit een groep naar voren. Vol afschuw kijken ze naar iets wat zich voor hen op knieniveau bevindt. Ze worden diep geraakt. Zien ze een dode en zo ja, kennen ze de persoon? Kennen ze elkaar?
Viola liet zich hier inspireren door het altaarstuk ’Vier apostelen’ van Albrecht Dürer. „Daarop treuren ze om de dood van Jezus”, zegt Weevers. Ook een van de apostelen kijkt naar iets buiten het beeld.
De verticale lijn van de verbijsterde mensen en het plasmascherm loopt door in de eeuwenoude, langwerpige grafplaten onder het kunstwerk, om vervolgens via het gangpad tussen de twee lange projectiedoeken door te lopen tot de voet van het koor.
Daar mondt de denkbeeldige lijn uit in een standaard met daarop een ander rechthoekig plasmascherm. Het is een werk van Weevers zelf. Beelden tonen een naakte en hoogzwangere Maria die in zware vertraging naar haar buik grijpt en valt.
„Ik heb een jaar gewacht op de camera die het zo kan vastleggen”, vertelt de kunstenaar. Een HD high speed-camera nam de actie in achthonderd frames ofwel filmbeelden per seconde op. Daardoor kan de opname die zeven seconden duurt, uitgesmeerd worden over ruim vijf minuten. „Dat geeft een stroperig effect.”
Het viel Weevers ook niet mee om een vrouw te vinden die én naakt wilde optreden én zich hoogzwanger ter aarde wilde storten. „Ik heb gynaecologen en verloskundigen geraadpleegd. De angst om zo een kind te verliezen, zit tussen de oren.” Wel tikte hij bij een groothandel dertig dekbedden op de kop om de val van zijn Maria te breken.
’Maria!’ refereert volgens Weevers aan de Openbaring van Johannes, het laatste boek van de Bijbel waarin het einde der tijden wordt voorspeld. „De zwangere vrouw is daarin niet alleen bang voor baringspijn maar ook voor het einde van de wereld. Maar de videobeelden overstijgen wat ik erover zeg.”
Hebt u wel eens een mystieke ervaring als u naar kunst kijkt?
„Ik stond eens voor een doek van de Amerikaanse kunstschilder Mark Rothko. Ik zie het intens trillend zwart van het doek en krijg tranen in mijn ogen. Ook bij een werk van Viola gebeurde het. Ik voel het effect nu weer.
Tijdens zo’n ervaring raak je los van jezelf en je verandert. Die verandering blijft, tot de volgende ervaring waar bij je in één klap geraakt wordt en denkt: wat gebeurt hier? Ik voel het leven op zo’n moment in optima forma. En verwantschap. Ik voel me mens, zoals ik bedoeld ben.”
Hoe doet u het?
„Je moet ervoor openstaan, anders gebeurt er sowieso niets. Het is net als met liefde en geluk, dat komt soms ook gewoon aanwaaien. Niet over nadenken. Als het gebeurt is het geweldig, zo niet, dan loop je gewoon door.
Bekijk de videokunst:
