Liefst acht maanden duurde de bevrijding van Nederland. Militair historicus Wim Klinkert verklaart drie keerpunten in de strijd tegen de Duitsers.
Waarom is zaterdag 31 augustus de viering van 75 jaar bevrijding van Nederland? Hoogleraar militaire geschiedenis Wim Klinkert van de Universiteit van Amsterdam heeft geen idee. “Militair gezien is het in elk geval een onzindatum”, zegt hij. “De geallieerden zitten op 31 augustus 1944 nog in Noord-Frankrijk, ze hebben Brussel nog niet eens ingenomen, dat gebeurde pas 3 september. Als ik een datum zou mogen uitzoeken, zou ik 12 september kiezen. Toen trokken, 75 jaar geleden dus, de eerste geallieerde troepen Zuid-Limburg binnen.”
Navraag leert dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei toch bewust voor 31 augustus gekozen heeft om de festiviteiten rond ‘75 jaar vrijheid’ af te trappen. “Wij wilden de vele vieringen vóór zijn, die in het hele land in de komende maanden plaatsvinden, vandaar dat we 31 augustus kozen”, vertelt de woordvoerder. “En daarnaast is het een praktische keuze, hoor, nog net op de rand van de zomervakantie én de 31ste is een zaterdag.”
De bevrijding van Nederland begon september 1944 en eindigde mei 1945. Waarom duurde het zo lang om dit kleine land vrij te krijgen? Hoogleraar Klinkert legt het uit aan de hand van drie keerpunten en vragen.
Uitgebreid stilstaan bij 75 jaar vrijheid
Komend weekeinde wordt in Zeeland de aftrap gegeven van ruim anderhalf jaar van vieringen van het einde van de Tweede Wereldoorlog, 75 jaar geleden. ‘We staan stil bij de vrijheid die is bevochten door mensen die daarvoor grote offers hebben gebracht. We vieren dat we sinds 1945 weer in vrijheid leven, in het besef dat we samen verantwoordelijk zijn om vrijheid door te geven aan nieuwe generaties’, meldt het Nationaal comité 4 en 5 mei dat de herdenkingen coördineert.
Koning Willem-Alexander en koningin Máxima, premier Mark Rutte, vele veteranen en talrijke andere genodigden, ook uit het buitenland, zullen zaterdag aanwezig zijn bij een plechtigheid in een theater in Terneuzen, die vanaf 14.30 live bij de NOS op televisie te volgen zal zijn. Na afloop luidt de koning een belboei als symbolische start van de feestelijkheden. Een vlootparade met beroemde schepen komt de feestvreugde vergroten. Op het ‘Vrijheidsplein’ aan de Schelde zijn optredens van artiesten als Maan, Roel van Velzen en de band van de Noorse marine.
KEERPUNT 1: 15 september 1944, Zuid-Limburg
De eerste bevrijders, Amerikaanse troepen, zijn in Nederland. Maastricht wordt bevrijd. Waarom begon precies toen eigenlijk de bevrijding van Nederland?
Klinkert: “Even voor de duidelijkheid: U heeft het over de bevrijding van Nederland, maar als militaire operatie bestaat die helemaal niet. Voor de geallieerde legerleiding, die de opmars vanaf juni van de Normandische kust richting Duitsland bepaalde, was Nederland niet van belang. Delen van Nederland worden in die herfst van 1944 alleen maar bevrijd, omdat ze op de weg naar het Duitse Ruhrgebied liggen.
“Drie mannen waren bepalend voor de aanpak. Generaal Dwight Eisenhower stond aan de top van alle activiteiten. De linkerflank van de troepen werd geleid door de Brit Bernard Montgomery, dus alles van de kust van Frankrijk naar boven en dan richting Duitsland. Onder hem vielen vooral Canadese en Britse troepen. De rechterflank, door het binnenland richting Duitsland, stond onder bevel van de Amerikaan Omar Bradley, die vooral Amerikaanse troepen aanvoerde.
De weg naar Aken
“Nederland valt zodoende voornamelijk onder bevel van Montgomery, met één uitzondering: het zuidelijkste puntje van Limburg. Dat wordt als eerste bevrijd, door de Amerikanen, eerst Mesch en Eijsden op de 12de september en direct daarop Maastricht. Dat waren dus de eerste troepen op ons grondgebied en daarmee is het een keerpunt. Maar die opmars in Zuid-Limburg was helemaal gericht op Aken, had niks met Nederland te maken.
“De verovering van Aken werd beschouwd als symbolisch moment, de oude stad van het Duitse Keizerrijk. Bovendien lag het aan de zuidkant van het belangrijke industriële Ruhrgebied. Als dat was ingenomen, wilden ze natuurlijk doorstoten naar Berlijn. Vandaar dat het onderste stukje Limburg al is bevrijd in september 1944, terwijl het bovenste stuk, met Roermond en Venlo, pas in 1945 werd bevrijd.”
KEERPUNT 2: Zeeland, 9 november 1944
De slag om Zeeland is gewonnen. In september leek het nog zo snel te gaan: toch is in november alleen het zuiden vrij. Hoe kan dat?
Klinkert: “Er is nog een tweede reden dat Nederland een rol speelt bij de geallieerde opmars naar Duitsland: Antwerpen. De stad is al bevrijd op 4 september, maar
de geallieerden wilden de haven gebruiken voor aanvoer van voorraden. Dat kon alleen als de Westerschelde bevrijd was. En daar zaten de Duitsers nog.
“Toch kiest Montgomery voor een andere strategie. Hij gokte erop dat de Duitsers erg verzwakt waren door de geallieerde opmars vanuit Normandië. Hij dacht daarom: laat Antwerpen maar even zitten. Hij wilde direct doorstoten naar Arnhem en daar de Rijn oversteken naar Duitsland. Dan pakken we in tweede instantie die Westerschelde, dacht hij. Eisenhower zei daarop: oké, probeer dat maar.
“Dat was op 10 september. Dan volgt dus de beruchte operatie Market Garden, die begint op 17 september bij Valkenswaard, met als doel bij Arnhem de Rijn over te steken. De Britten rukken op, eerst door Brabant. Er ontstaat een gekke dunne corridor naar boven, maar verder dan Nijmegen, op 19 september, komen ze niet. De Slag om Arnhem, met zijn spectaculaire luchtlanding, die een tweede front moest vormen, mislukt jammerlijk. De Duitsers sluiten de geallieerden in, Montgomery verliest die slag.
Niet goed ingeschat
“Dat de Duitsers nog zoveel tegenstand konden bieden, ligt aan de periode vanaf ongeveer drie september. De geallieerden bereidden na tien september Market Garden voor, maar al eerder hergroepeerden de Duitse troepen zich. En dat hebben de geallieerden niet goed ingeschat.
“Eind september zit Montgomery dus vast in die uitstulping in Brabant, de noordgrens tussen bezet en bevrijd Nederland komt tussen Nijmegen en Arnhem te liggen. En wat doet Montgomery dan? Hij besluit de eerste week van oktober wederom niet naar Zeeland te gaan, maar de opmars naar Duitsland vanuit Nijmegen, in plaats van Arnhem, voor te bereiden. Maar om dat te kunnen doen, moet die rare corridor worden versterkt en verbreed. Hij begint te vechten in Zuidoost-Brabant. Dat loopt weer fout. Het is herfst en nat. De Duitse tegenstand is effectief. Een drama.
“Half oktober zegt Eisenhower tegen Montgomery: ‘Nu is het afgelopen met dat gedoe, draai om. Nu eerst de Westerschelde bevrijden.’ Daarop volgde de Slag om de Schelde, die duurde tot 9 november. Die slaagt wel, Zeeland is grotendeels bevrijd.”
Herdenkingen tot in oktober 2020
De herdenkingen krijgen na zaterdag in het hele land navolging. Te beginnen in het zuiden – Zeeland, Limburg en Brabant – provincies die deels in september 1944 al bevrijd werden. De viering eindigt niet op 5 mei, bij de bevrijding van Nederland, maar gaat door tot 15 augustus als de Japanners capituleren en de Tweede Wereldoorlog pas echt eindigt. Ook op 15 augustus 2020 is het met de feestelijkheden nog niet gedaan, kondigt het Nationaal Comité aan. De vrijheidsvieringen eindigen pas in oktober 2020, als de oprichting van de Verenigde Naties, dan 75 jaar geleden, wordt herdacht.
KEERPUNT 3: Naar het noorden, 23 maart 1945
De doorbraak naar het nog bezette noorden begint eindelijk. Waarom duurde het nog eens vijf maanden na de bevrijding van Zeeland tot dit keerpunt werd bereikt?
Klinkert: “Als Antwerpen begin december 1944 eindelijk als aanvoerhaven functioneert, is er voor de geallieerden geen enkele reden meer om verder op te trekken naar Rotterdam of Amsterdam. Dat is een lastig te veroveren gebied en er valt niets te halen. De grens tussen noord en zuid blijft daarom zoals die is. Dan zetten de Duitsers op 15 december de tegenaanval in: het Ardennenoffensief. Hun doel: Antwerpen terugveroveren. Kansloos, maar alle militaire kracht gaat naar het weerstaan van dat Duitse offensief. In Nederland ligt daarom alles stil.
“Het duurt tot januari 1945 voor die strijd gewonnen is. Intussen blijft die grens tussen bevrijd en bezet Nederland maar bestaan. En je gaat geen groot nieuw offensief beginnen in de winter, het was ook nog eens de bekende Hongerwinter, heel streng. Het duurt tot eind maart voor de offensieven in Nederland weer echt op gang komen.
“En na 23 maart gaat het dan eindelijk snel. De geallieerden breken eerst naar het oosten door, naar Duitsland. En keren dan terug voor de bevrijding van Noord- en Oost-Nederland. Die provincies worden grotendeels in april bevrijd. Maar vergis je niet: ook toen is soms nog heel hard gevochten, bijvoorbeeld in Groningen en Delfzijl. Het gekke is dat het westen van Nederland nooit echt bevrijd is. De Duitsers capituleerden op 5 mei. Toen pas was het ook in het westen voorbij.”
Trouw laat de komende maanden mensen aan het woord die in 1944 en 1945 de bevrijding van de Duitse bezetters zelf hebben meegemaakt. Dit is de eerste aflevering. De verhalen worden verzameld op trouw.nl/75jaarbevrijding.
Lees ook:
Zo was het om de bevrijding mee te maken
Trouw publiceerde op bevrijdingsdag 2018 drie interviews met mensen, die de bevrijding persoonlijk hadden meegemaakt.
