Vogels met een perforatierandje

De oudere vogelaars in ons land zijn groot geworden met het vogelgidsje ‘Zien is kennen’, een oblong boekje uit 1937 met grijs linnen omslag waarop een roek stond afgebeeld. En er was een sluitriempje met een drukknop die door zijn dikte erg onhandig was in de boekenkast maar wel charme had.

Het fraaie ‘Vogels op de cm2’ is op soortgelijk oblong-formaat uitgegeven. Behalve determineerboek is deze nieuwe vogelgids ook een postzegelboek: de behandelde vogelsoorten zijn niet afgebeeld met een aquarel van Rein Stuurman zoals in ‘Zien is kennen’, maar worden getoond op postzegels. Vogelpostzegels. Er moeten duizenden postzegelverzamelaars zijn die zich hebben toegelegd op vogelzegels (je kunt ook sportpostzegels verzamelen, of zegels met treinen, vliegtuigen, boten, dinosaurussen, fossielen, vlinders, bloemen of de paus). De samenstellers van het boek, Peter Müller en Tom Loorij, zijn vogelfilatelisten en bundelden zegels uit maar liefst 109 landen waarop 266 Nederlandse vogelsoorten staan afgebeeld.

Dalende trend

Per vogelsoort wordt dubbele informatie verschaft: ornithologische en filatelistische. Het kolommetje met vogelinformatie is verdeeld in vier categorieën: Status (‘doortrekker in vrij klein aantal’), Leefomgeving (‘Loof- en gemengd bos met een rijke ondergroei’), Voorkomen en Aantallen en trend. Die laatste categorie stemt over het algemeen niet vrolijk, omdat daar de aantalsontwikkelingen van de laatste decennia staan vermeld en die vertonen bijna altijd een dalende trend. Soms is die daling dramatisch, waardoor soorten op Rode Lijst terechtkomen. Het wellicht grootste drama voltrok zich bij een vogeltje dat, in de tijd dat ikzelf mijn ‘Zien is kennen’ kreeg, nog algemeen voorkwam maar sindsdien volledig is verdwenen: de kuifleeuwerik. In Hilversum, waar ik mijn jeugd doorbracht, was de kuifleeuwerik net zo gewoon als de halsbandparkiet dat nu is in het Vondelpark. De kuifleeuwerik staat afgebeeld op een postzegel van Bahrein uit 1991, uitgegeven in de serie ‘Resident Birds in Bahrain’. Hij deelt een perforatierandje met de hop, die zelf ook is afgebeeld op een Armeense postzegel uit 2014.

Naast de vogelinfo staat een kolom met filatelistische gegevens, onderverdeeld in de categorieën Land en datum van uitgifte, Wijze van uitgifte, Reden van uitgifte, Ontwerper (die is vaak onbekend) en Bijzonderheden. Dat laatste is vaak het leukst. Zo wordt bijvoorbeeld vermeld dat de kuifaalscholver van de serie ‘Vogels van de Malediven’ (1992) helemaal niet voorkomt op de Malediven. Soms zijn de Latijnse namen van de verkeerde soort op de zegeltjes vermeld, of zit er een spelfout in.

Postzegels zijn boeiende objectjes, gebruiksvoorwerpen en tegelijkertijd kleine kunstwerkjes. Vogelaar en tekenaar Siegfried Woldhek, die het voorwoord schreef, memoreert hoe vroeger de samenwerking tussen tekenaars en graveurs leidde tot kwalitatief mindere afbeeldingen, tot het moment in de negentiende eeuw aanbrak dat auteurs hun dieren zélf gingen tekenen. Toen verbeterde de kwaliteit (tot het tijdperk van de fotografie aanbrak). Het lijkt dus paradoxaal dat ik de postzegels die in samenwerking tussen een kunstenaar en een graveur tot stand zijn gekomen, verreweg de mooiste vind. De eidereenden op een Zweedse zegel uit 1986 of de Canadese ijsduiker uit 1998 zijn ware kunstwerkjes; je zou ze in een piepklein passe-partoutje en een lijstje op briefkaartformaat aan de muur willen hangen. Er zijn uiteraard ook lelijke zegels, knullige aquarelletjes of met foto’s in te felle kleuren.

‘Vogels op de cm2’ is een mooi en leerzaam boek. Ik heb er zelfs een mij totaal onbekend land aan overgehouden: Venda. Dat blijkt kortstondig te hebben bestaan tussen 1979 en 1994, waarna het bij Zuid-Afrika werd gevoegd. In 1984 verscheen een Vendese zegel met een bosruiter en in 1987 een met de nijlgans. Zo kan een land als vogelpostzegel toch blijven voortbestaan.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Peter Müller en Tom Loorij (samenstellers) Vogels op de cm2, Den Haag, Uitgeverij Müller, 549 blz., € 49,50

Vogelgidsen en vogelgidsen

Je hebt vogelgidsen en vogelgidsen. Heel beroemde, zoals de ‘Petersons Vogelgids van alle Europese vogels’, die al sinds 1954 op de markt is. Inmiddels zijn we voor het Nederlands taalgebied toe aan de 31ste druk en dat is te begrijpen. Dit is een klassieker, compleet en goed doordacht qua opzet, met heldere illustraties, verspreidingskaarten en goed beschreven vogelgeluiden. De gids is bovendien in de loop der jaren regelmatig bijgewerkt.

Desondanks is op dit ‘handboek der vogelgidsen’ inmiddels wel het een en ander aan te merken. De vormgeving en het taalgebruik zijn te gedateerd, zodat vogels kijken vooral een hobby voor de ouderen onder ons lijkt.

Dat bezwaar kleeft niet aan de zakgids ‘Vogels van Nederland en België’, die inmiddels aan zijn vierde, herziene druk toe is. Elke uitstekend getekende vogel heeft een eigen pagina, voorzien van een qr-code. Die is eenvoudig met de smartphone te scannen. Vervolgens wordt je verrassend snel geleid naar de website van Vogelbescherming Nederland, waarop aanvullende informatie te vinden is over deze vogel, inclusief bewegende beelden en geluiden. Nadeel daarvan is wel weer dat het beeldscherm van smartphones buiten vaak lastig te lezen is – een handicap waar ook vogelapps onder lijden.

Maar de gids is wel eigentijdser dan ‘de Peterson’ en ook is het formaat handzamer. Ja, er staan minder vogels in. Maar voordat je alle driehonderd inheemse soorten hebt afgewerkt, ben je jaren verder. Ook leuk: de gids geeft aardige tips over waar en in welke maanden je een bepaalde vogel het best kunt treffen. Daar krijg je zin van.

Tekst loopt door onder de afbeelding

R.T. Peterson ea.

Petersons Vogelgids van alle Europese Vogels Kosmos, 328 blz., € 35,-

Luc Hoogenstein ea.

Zakgids Vogels van Nederland en België

KNNV Uitgeverij, 312 blz., € 15,95

Vogels zijn net mensen, in de liefde dan

Kennen vogels de liefde? Zetten ze de bloemetjes geregeld buiten? Lusten ze er, kortom, wel pap van? Het is een vraag die biologen lange tijd beantwoordden met grote stelligheid. Nee, vogels zijn monogaam en polyandrie – gerommel van vrouwtjesvogels met meerdere mannetjes – was hen onbekend. Inmiddels weten we beter, schrijft natuurliefhebber/natuurschrijver Elvira Werkman in haar ‘Vogels en de liefde’. Werkman beschikt over een vaardige pen, grossiert in aardige voorbeelden en eigentijdse wetenschappelijke inzichten. In feite, schrijft ze, is de liefde van vogels net zo bont als die van de mens. “Alle soorten relaties die wij mensen hebben bedacht, komen ook bij vogels voor. Een paar voor het leven, haremgedrag, paren met de buren, ieder nest een nieuwe liefde, het homohuwelijk...”

Zo weten we dankzij de beroemde Britse vogelonderzoeker Nick Davies dat de heggenmus – je ziet het niet af aan het beestje in je tuin – een zeer gecompliceerd liefdesleven leidt. Vooral dankzij DNA-onderzoek weten we nu dat bij de mus alles mogelijk is. Het traditionele stel van man en vrouw, maar ook een man met twee of meer vrouwen, een vrouw met twee of meer mannen. “Iedere vogel heeft zijn agenda, of beter gezegd: een dubbele agenda”, concludeert Werkman.

Het toedichten van emoties aan dieren is natuurlijk riskant. Dieren handelen vooral instinctmatig, is de gedachte onder deskundigen. Ze doen wat hen evolutionair het beste uitkomt of het meeste voordeel oplevert. Emotieonderzoek bij vogels staat bovendien in de kinderschoenen. Maar de voorbeelden die Werkman opsomt, plaveien de weg naar de conclusie dat vogels ook qua emoties wel wat op mensen lijken. Zo blijkt uit een Oostenrijks experiment met grauwe ganzen dat de stresshormonen omhoogschieten als een paartje uit elkaar wordt gehaald. Om pas weer te bedaren als het paartje herenigd wordt. Let wel, een vreemde gans heeft niet dat gunstige effect. Dus ook daarin is de vogel niks menselijks vreemd.

Elvira Werkman Vogels en de liefde KNNV Uitgeverij, 128 blz., € 14,95