Vluchtelingen zijn opeens een ruilproduct geworden

Ineens lijkt het allemaal kinderlijk eenvoudig. Turkije redt de vluchtelingen, en Europa erbij. Alle vluchtelingen die vanuit Turkije Griekenland bereiken, worden teruggebracht naar Turkije. Er komt een luchtbrug voor Syriërs vanuit Turkije naar Europa. En Turkije krijgt in ruil voor dit alles cadeautjes van Europa.

Het moet nog even doorgerekend en definitief besloten worden, maar Europese leiders waren deze week al vol lof over hun eigen deal. Jean-Claude Juncker, voorzitter van de Europese Commissie, noemde deze aanpak een gamechanger.

En PvdA-leider Diederik Samsom zag een zwaar bekritiseerd idee dat hij zelf een week eerder had geopperd, alsnog aanslaan.

'Dit soort idealen verwezenlijken tegen de stroom in, dat is waar ik hier voor zit', zei hij in Trouw. Deze aanpak zal volgens Samsom zelfs 'een blauwdruk' kunnen worden voor andere migratieroutes, mocht de mensensmokkel zich onverhoopt verplaatsen.

Eind goed, al goed? Of laten deze onorthodoxe voorgestelde maatregelen vooral zien dat Europese leiders met hun rug tegen de muur staan?

Mensenrechtenorganisaties en de VN hekelen het idee dat vluchtelingen zonder procedure worden teruggestuurd. Het beoogde selectiesysteem heeft tal van juridische haken en ogen, nog afgezien van morele bezwaren. Wordt hier gechanteerd en gemarchandeerd? Verschuift de moraal?

Paul van Tongeren, emeritus-hoogleraar ethiek in Nijmegen en Leuven: "Jazeker. Het pakket waarmee Europa op initiatief van de Turkse premier Davutoglu wil gaan instemmen, getuigt van realpolitik. Dat is een politiek die kijkt wat er in de feitelijke situatie voor het eigen gewin te halen valt en die direct concrete resultaten wil boeken, niet geleid door enige levensbeschouwing of morele overweging.

"Het feit dat de meest uiteenlopende vluchtelingen in deze constructie gebruikt worden als een soort uitruilproduct, waarmee je politieke beloningen op andere terreinen kunt verdienen, is in zo'n politiek geen enkel probleem. Dit is een duidelijk voorbeeld van iets wat in de Kantiaanse ethiek uitgesloten is. Immanuel Kant zegt: Je mag een mens nooit tot instrument maken. Jezelf, noch een ander.

"Deze chantage gaat dus in tegen Kants categorische imperatief. Het is een oneigenlijke manier van politiek bedrijven. Bizar dat een sociaal-democraat als Samsom hierin een vorm van idealisme kan projecteren en ook nog een blauwdruk voor de toekomst. Tenzij je gelooft dat alles wat haalbaar is, geoorloofd is. Hoe haalbaar het is, is trouwens nog zeer de vraag. Men gaat de vluchtelingenstroom reguleren. Maar het probleem met illegalen is nou juist dat ze zich niet laten reguleren."

undefined

Désanne van Brederode, schrijver en filosoof, bestuurslid van het Syrische Comité in Nederland (zie kader): "Ik zie in de laatste ontwikkelingen geen verschuiving in de moraal. Voor mij is het al heel lang zo dat de woorden die er in politiek en de media aan gegeven worden - vluchtelingencrisis, vluchtelingenstromen - vooral de indruk wekken dat we ons in een soort natuurramp bevinden. En die ramp verrast ons, als een storm of een vloed.

"Ik kijk er met oprechte verbazing naar, omdat ik in 2012 kennismaakte met een aantal Syriërs en sindsdien steeds hun verhalen heb gehoord. Een Syrische vriend vertelde me bijvoorbeeld hoe het dochtertje van zijn neef bij de overstap van de ene boot naar de andere letterlijk tussen wal en schip viel en niet meer gered kon worden. Dat waren incidenten waar Syriërs zelf voortdurend mee te maken hadden, maar waar je in de media toen nog weinig over hoorde.

"Tot die foto van dat jongetje op het strand, vorig jaar. Toen ineens werden mensen massaal wakker. De 'vluchtelingencrisis' is een kwestie geworden waarin burgers, politieke partijen en landen elkaar de maat nemen over enorme aantallen mensen, die in abstracties zijn veranderd. De een wil de grenzen sluiten, de ander wil gastvrij zijn en zelf helpen, een derde - een werkgeversvoorzitter - wil dat de bruikbare arbeidskrachten eruit gefilterd worden en die moeten direct aan de slag.

"Kortom: hevige discussie en polarisatie, en wie verdwijnen er geheel uit zicht: de vluchtelingen. Hun wordt niks gevraagd."

Van Tongeren: "De verschuiving naar realpolitik maakt in die zin een andere verschuiving definitief, die al langer gaande was. Waren het aanvankelijk de vluchtelingen die in de problemen zaten, inmiddels zijn wij zelf degenen die een probleem hebben. Wie denkt bij 'de migratiecrisis' nog aan de problemen van de mensen die hun land en gezin verlaten, via levensgevaarlijke routes, een uiterst onzekere toekomst tegemoet? Hun problemen zijn vervangen door het probleem dat zij zijn geworden voor ons, bij wie ze aankloppen. Onze welvaart wordt bedreigd, onze sociale voorzieningen komen in gevaar.

"Premier Rutte sprak onlangs nog van 'de vreselijke beelden' die ons bereiken van de grens van Europa. Van die beelden hebben we last, daar moeten we van verlost worden. Europa heeft daar nu drie miljard extra voor over. En een handvol snoep voor Turkije.

"Het morele appèl dat uitgaat van concrete individuen die in nood zijn, vervaagt en verandert in een op onszelf gerichte zorg en angst, wanneer de individuen vervangen worden door aantallen. Terwijl duizend personen ons duizend keer kunnen aanspreken, wordt hun duizendtal een gevaar waartegen we ons willen beschermen. Het getal heeft de morele uitdaging die van de vluchteling uitgaat, weggewerkt. Alsof we door de massa's de mensen niet meer zien; in plaats van de bomen, alleen nog maar het bos. En zo kan de vluchteling in nood bijna ongemerkt veranderen in een migrant die een risico vormt voor onszelf."

Van Brederode: "Ik denk dat daarin de kern ligt van het probleem: er is maar heel weinig bewustzijn van de situatie waarin deze mensen zich bevinden, zelfs bij mensen die zich als vrijwilligers inzetten. Het klinkt misschien cynisch, maar soms krijg ik de indruk dat ook zij vooral met zichzelf bezig zijn.

"Bij Syriërs die ik spreek, leeft de vraag, ondanks de waardering voor alle goedbedoelde zorg die ze krijgen: 'Staan jullie nou echt naast ons? Of is zielig en hulpbehoevend voor ons het hoogst haalbare etiket? Interesseert die oorlog jullie überhaupt?'

"Goed, IS heeft wel onze aandacht. Vooral omdat we bang zijn dat die terreur ook naar onze straten komt. Maar in de eerste helft van 2015 stonden volgens het SNHR (Syrian Network for Human Rights) tegenover 1131 doden door IS, 7894 doden door president Assad.

"Wat voorop staat is onze eigen moraal. O wee als er homo's gepest worden in een asielzoekerscentrum. Maar wat zijn dat voor plekken? Ik ben een dagje in Heumensoord geweest, het tentenkamp dat gaat sluiten. Geen perspectief, slecht eten, geen privacy. Zulke omstandigheden maken mensen volkomen vervreemd van hun levenslust, ambities en verlangens. Een omgeving die het slechtste in mensen naar boven haalt. Wat geven wij die mensen, wat verwachten we van ze?"

Van Tongeren: "Ik deel je zorgen en ik vind die omstandigheden ook heel treurig. Bovendien heb ik groot respect voor je inzet. Toch laat je positie voor mij vooral zien hoe verscheurd we zijn. Aan de ene kant zijn er mensen die zeggen: we moeten helpen. Jij zegt zelfs: als we helpen, moeten we dat doen met de juiste, moreel zuivere motieven. We moeten niet alleen de nood lenigen, we moeten ook oprecht geïnteresseerd zijn in hen die lijden.

"Dit doet me denken aan het werk van filosoof Paul Moyaert, die beschrijft hoe de ethiek, met name de christelijke ethiek, een perverterende werking in zich draagt. Het gebod tot naastenliefde is een gebod dat onmogelijk kan worden nageleefd. Want wanneer houdt het op? Wanneer heb je al je naasten geholpen, en op de juiste manier? Het leidt tot de scrupules van de heilige. Die ontkent zijn eigen heiligheid, maar als dat lukt maakt hij zichzelf daardoor alleen maar heiliger.

"Aan de andere kant staan de Europese leiders, die hun realpolitik over de ruggen van de vluchtelingen uitventen als een gouden deal. Zonder ook maar een poging te wagen te verwoorden dat deze 'baanbrekende deal' waarschijnlijk minstens evenveel onbedoelde kwade gevolgen zal hebben als goede. Zelfs als het allemaal op rolletjes zou gaan lopen, wat betekent dit dan bijvoorbeeld voor niet-Syrische vluchtelingen?

"Aan beide kanten mis ik een uitdrukking van dat tragische besef, dat we proberen te doen wat we kunnen, maar dat we de situatie niet in de hand hebben. Sterker nog: dat we door te doen wat we kunnen, de situatie misschien alleen maar slechter maken. Degenen die helpen, zien te weinig de realiteit, terwijl de real-politici te weinig moreel besef tonen. Beiden zouden meer oog moeten hebben voor het tragische van onze situatie. Vreemd genoeg denk ik dat het zou helpen als politici hun eigen machteloosheid minder zouden verbloemen."

Van Brederode: "Daarin ben ik het volkomen met je eens. Nog even over dat risico op pervertering van de ethiek: die kan optreden wanneer je dingen enkel doet uit een hoog ideaal van naastenliefde. Maar die naastenliefde kan veranderen in vriendschap en wederkerigheid. En dan is van heiligheid of vermeende heiligheid geen sprake meer."