Vissers Aralmeer zien geschiedenis voor hun ogen verdampen

“Ik denk niet dat het meer in zijn huidige omvang kan worden gered”, zegt Peter Whitford, coördinator van de Aral-projecten bij de Wereldbank in Washington. “Het zal verder krimpen, maar er is geen voorspelling te doen hoever dat zal doorgaan. Veel hangt af van de projecten die wij zijn begonnen.” De grootste zorg van milieu-organisaties is dat er door de verdwijning van het Aralmeer een enorme woestijn ontstaat.

Het extra geld dat de Wereldbank vorige week toezegde zal worden besteed aan diverse projecten in de bedreigde gebieden inclusief een drinkwaterprogramma, medische zorg en maatregelen om de verzilting en de watervervuiling een halt toe te roepen. Verbetering van de irrigatiesystemen voor een efficiënter watergebruik staat ook op het programma. Dat is hard nodig. Want het is met name door onzorgvuldig watergebruik dat het op vier na grootste meer ter wereld dreigt te verdwijnen.

Aan het einde van de jaren vijftig was het Aralmeer zo groot als de Benelux. Nu is daarvan nog maar een derde over. De oorzaak van de opdroging is de monocultuur die Kazachstan, Turkmenistan en Oezbekistan eind jaren vijftig kregen opgelegd door de machthebbers in Moskou. In het centrale economische planningssysteem van de Sovjet-Unie kregen de republieken de taak van katoenleveranciers. Zo'n tachtig procent van het bouwland werd bestemd voor dat gewas. Tegenwoordig vormt de katoenexport de belangrijkste inkomstenbron voor de regio.

Door het water van de SyrDarja en de AmoeDarja, de rivieren die uitmonden in het Aralmeer, te benutten voor de bevloeiing van de katoenvelden, wordt de watertoevoer naar het meer gestaag afgetapt. De irrigatieprojecten zijn destijds lukraak uitgevoerd. De bevloeiingskanalen zijn niet geïsoleerd, zodat het grootste deel van het water wegzakt. Slechts een op de twintig liter wordt uiteindelijk nuttig gebruikt.

De gevolgen van die achteloosheid zijn overal waar te nemen. Dorpjes die vroeger van de visvangst leefden, zijn nu soms door honderd kilometer desolate zoutwoestijn van het water gescheiden. Op het zand liggen schepen te roesten. De eens zo bloeiende visindustrie is verdwenen; het water is door de toegenomen verdamping te zout geworden.

Niet alleen het meer maar ook het klimaat droogt uit. Omdat de matigende invloed van het water is verminderd, zijn de winters kouder en de zomers heter geworden. Regen valt er nauwelijks meer; de uitdroging versterkt zichzelf. De bevolking ondergaat de vernietiging van hun geboortegrond met pijn in het hart. “Het enige water wat ik zie zijn mijn tranen die ik laat als ik aan het verleden denk”, zei een oude visser tegen een westerse journalist die het Aralmeer vorige maand bezocht.

Pesticiden en kunstmest hebben het Aralmeer sterk vervuild. Na verdamping van het water slaan de chemicaliën neer op de droge bodem. De wind heeft vrij spel en jaagt de bijtende stoffen vermengd met zout het land in waardoor alles bedekt is met een laag giftig stof. De gewassen, het vlees en zelfs de moedermelk zijn vergiftigd. De effecten zijn aan de statistieken af te lezen. In 1990 was het kindersterftecijfer in Oezbekistan ruim een op tien en dat is vier keer hoger dan elders in de voormalige Sovjet-Unie. “Het is geen Zaïre”, zegt Whitford. “Maar de problemen zijn groot. De belangrijkste zijn de drinkwatervoorziening en de werkeloosheid, veroorzaakt door de ineenstorting van de visserij.”

Sinds de omvang van de sluipende ramp enigszins tot de wereld begon door te dringen, heeft het niet ontbroken aan plannen om een ecologische catastrofe af te wenden. In 1986 kwamen Russische geleerden met het Sibaral-project, dat een omlegging van een aantal Siberische rivieren naar het Aralmeer voorstelde. Kosten: zo'n negentig miljard roebel, destijds een astronomische bedrag. Het plan verdween in de ijskast. Een ander idee was om de gletsjers in het gebergte rond de Amoer en de SyrDarja te bestrooien met zwart poeder. Door de absorptie van warmte zouden de gletsjers afsmelten en de rivieren vullen waardoor het Aralmeer zou volstromen. Minstens even fantasierijk was de suggestie van het Sovjet-staatscomité voor Hydrometeorologie om kunstmatig regenwolken op te wekken boven de aanvoerrivieren.

Herstel van de vroegere staat wordt tegenwoordig onmogelijk geacht. Whitford:“Het meer zal nog kleiner worden. Hoe klein is nu nog niet met zekerheid vast te stellen. Stabiliseren van de huidige omvang meer is nu het doel.”

Mocht het meer ooit helemaal verdwijnen, dan is de omvang van de ecologische gevolgen nauwelijks te voorspellen. Whitford denkt dat het psychologische effect op de lokale bevolking in elk geval verwoestend zal zijn. “Eeuwenlang hebben hun voorouders aan de oevers van dat meer gewoond en gewerkt. Dat meer was hun broodwinning. Voor hen is het alsof ze hun eigen geschiedenis voor hun ogen zien verdampen.”