Verzorgingsstaat in afbraak (1)
Een kleine twintig jaar hebben achtereenvolgende kabinetten, de één meer de ander minder, zich uitgesloofd om de overheidsfinanciën op orde te brengen. In al die jaren werd er, zoals het in het Haagse jargon heet, omgebogen, heroverwogen, bezuinigd, versleuteld, gesaneerd, gedereguleerd, geprivatiseerd en gesnoeid. Die operaties vonden plaats onder wisselende politieke gesternten en werden ook al onder telkens wisselende namen gepresenteerd, maar zij dienden uiteindelijk slechts één doel: het zoveel mogelijk overeind kunnen houden van de verzorgingsstaat, inclusief een zo volledig mogelijke werkgelegenheid.
Desondanks lijkt al deze politieke inspanning niet echt succesvol te zijn verlopen. Lubbers mag twaalf jaar doende zijn geweest zijn karwei af te maken, in de Miljoenennota van 1994, de eerste van het kabinet-Kok heette het niettemin: “Het is zaak (. . .) versneld voortgang te maken met de sanering van de publieke financiën.” Inmiddels heeft de economie de wind vol in de zeilen gekregen (zelfs het particuliere Planbureau van de Rotterdamse hoogleraar Bomhoff is redelijk tevreden), maar toch ziet het er allerminst naar uit dat het kabinet volgende week met de presentatie van de Miljoenennota, verheugd zal uitroepen: Karwei geklaard, Operatie Centurion voltooid. Integendeel, de sanering gaat onverdroten voort.
Hoe is het mogelijk, vraag je je onwillekeurig af. Moet de overheid soms doorgaan tot ze een ons weegt? Tot de laatste overheidsdienst is geprivatiseerd en het niveau van de sociale uitkeringen tot nul is teruggebracht? Zo'n vaart zal het ongetwijfeld niet lopen, maar toch, hoe nuttig en nodig veel van deze saneringsarbeid ook is geweest, de schrik slaat je om het hart dat bij alle welvaart de afkalving van de verzorgingsstaat gewoon doorgaat zonder dat dit het beoogde doel, namelijk een volledig herstel van de werkgelegenheid, ook maar één stap dichterbij heeft gebracht.
De uitkomst van al het gesaneer is zodoende dat velen het gevoel hebben dat het goed gaat, maar dat een substantieel deel van de bevolking aan de kant is blijven staan. Kan het anders?
Verzorgingsstaat in afbraak (2)
Van twee kanten is van de week stevige kritiek geuit op deze gestage afbraak van de verzorgingsstaat. Zo kreeg de PvdA-leiding in een rapport van Paul Kalma, directeur van het wetenschappelijk bureau van deze partij, ongezouten te horen dat zij bezig is haar sociaal-democratische beginselen prijs te geven. Elders in deze krant breekt de oud-minister van sociale zaken en Trouw-columnist Wil Albeda de staf over het gemak waarmee zowel zijn eigen partij, het CDA, als de PvdA zich laat meeslepen naar het primaat van het marktdenken van het neo-liberalisme.
Albeda en Kalma oordelen dat de politiek zich te makkelijk neerlegt bij de afkalving van de verzorgingsstaat. Die afkalving wordt geaccepteerd vanuit het idee dat de verzorgingsstaat betaalbaar moet blijven en dat daarom het bedrijfsleven de ruimte moet krijgen. Het resultaat is veeleer dat tal van onmisbare banen in de overheidssector (zoals bejaardenzorg) onder druk komen te staan en de sociale zekerheid wordt aangetast. Hun advies is daarom dat de overheid meer moet doen voor behoud van de verzorgingsstaat.
Alleen in de manier waarop verschillen de heren van opvatting. Albeda vindt dat de overheid al haar kaarten moet zetten op herstel van volledige werkgelegenheid en dat kan volgens hem door de loonkosten aan de onderkant van het loongebouw te minimaliseren. Wie kan werken, moet ook werken, vindt hij. Kalma en de zijnen staan een ontspannener arbeidsbestel voor, met een basisinkomen zodat mensen ervoor kunnen kiezen om vrijwlligerswerk te doen, of zelfs gewoon thuis te blijven.
Te vrezen valt dat met de ideeën van Kalma de betaalbaarheid van de verzorgingsstaat in het geding komt, waarmee zijn pleidooi voor een eerherstel van de solidariteit op losse schroeven komt te staan. Dat zou jammer zijn want Albeda's verhaal toont overtuigend aan dat het neo-liberale denken best wat tegenspel kan gebruiken. De vrije markt is een groot goed, maar minstens zo belangrijk is een samenleving waarin burgers elkaar eerlijk onder ogen kunnen komen, op basis van solidariteit.
