Verlost uit de Libische horror, terug in Nigeria. En dan?

Het lege zwembad met gebarsten vloertegels verraadt dat Motel Benin Plaza ooit betere tijden heeft gekend. Vandaag doet het motel in het zuidelijke deel van Nigeria verweesd aan, net als Mercy Ibrahim die op een van de bankjes langs het bad voor zich uit staart.

Het is 38 graden en de gewatteerde jas die ze draagt tot haar kin is dichtgeritst. Haar hoofd is slordig kaalgeschoren en haar handen laten de schilferige littekens op haar wang niet met rust. "Woestijnduivel", zegt ze gelaten: schurftmijt die onder je huid kruipt en jeukt, een souvenirtje uit het detentiecentrum in Libië.

Eigenlijk had de 25-jarige Mercy in Europa moeten zijn, aan het werk in een restaurant in Italië of in de schoonmaak in Duitsland. In ieder geval niet hier, terug in Nigeria; in dit verweerde motel in Benin City waar pas gerepatrieerde migranten vanuit Libië worden opgevangen.

"Ik ben blij dat ik weg ben uit die hel", zegt Mercy, die twee dagen geleden door de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) vanuit Tripoli is teruggevlogen naar Nigeria. Maar of dat haar ook blij maakt weer thuis te zijn? Acht maanden zat Mercy vast in Libië. Al haar bezittingen en spaargeld zitten in de mislukte reis naar Europa. "Terug naar mijn moeder kan ik niet", zegt ze. "Ik kan haar niet onder ogen komen zonder geld."

Niet bijster kleurrijk

Het repatriëringsproject waarmee Mercy is teruggekeerd is onderdeel van een programma van de Europese Unie. Met geld uit een speciaal Noodfonds voor Afrika (het EU Emergency Trustfund for Africa) wil de EU voorkomen dat Afrikaanse migranten vanuit Libië, via de verraderlijke Middellandse Zee, naar Europa reizen.

Door de nieuwsberichten afgelopen najaar over marteling en slavernij in Libische detentiecentra, is de focus van politici sterker op het redden en terugsturen van gestrande migranten komen te liggen. Nigeria, het land waar de meeste Afrikaanse migranten vandaankomen, krijgt daarom 15,5 miljoen euro voor een terugkeerproject. Daarmee haalde de IOM het afgelopen jaar met 37 chartervluchten 7709 gestrande Nigerianen op uit Libië.

Mercy is een van de duizenden Nigerianen die de afgelopen maanden zijn teruggevlogen. Maar de toekomstperspectieven in het bevolkingsrijkste land van Afrika zijn bij thuiskomst niet bijster kleurrijk. "Alles wat ik wil is een baantje, het maakt niet uit wat", zegt ze.

Biggie werd bonenstaak

Jude Ikuenobe komt graag buurten in het motel voor terugkeerders in Benin City. 'Biggie', noemden zijn vrienden hem ooit plagerig, maar van zijn omvang is nu weinig over. Vijf Libische gevangenissen hebben een bonenstaak van de jonge politicoloog gemaakt. Zijn reis naar Duitsland duurde een jaar en acht maanden, maar verder dan de Libische kust is hij nooit gekomen.

"Ik verliet Nigeria uit frustratie, omdat het hier niet lukte om rond te komen", zegt Jude. "Toen had ik nog geen idee hoe verschrikkelijk de reis zou worden." Vanaf het moment dat hij en zijn broertje Nigeria verlieten en de Sahara inreden, begon wat hij nu omschrijft als een zelfmoordmissie. Door urine te drinken sleepten de broers zich door de eerste etappe van hun reis: duizend kilometer uitgestrekte woestijn. Toen ze na dagen zonder water Libië binnenreden, waren acht van de 25 passagiers uit hun Toyota Hilux dood.

Hoe donker het migratieverhaal van Jude ook, op elke anekdote volgt een schaterlach die de gouden kettinkjes om zijn magere hals doen rinkelen. Het is deze vrolijke inborst, zegt hij, die hem door alle verschrikkingen in Libië heeft geholpen: dwangarbeid, uithongering, een ontsnapping aan een twaalf-jarige Libische bewaker met een kalasjnikov.

Tot drie keer toe werd hij verkocht als een stuk vee. "Je bent daar meer dood dan levend, maar al je geld zit in die reis. Terugkeren is geen optie. Je kan alleen maar door."

Slavenmarkt

De enige hoop op terugkeer voor in Libië gestrande migranten komt van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). Volgens schattingen van deze organisatie zitten er tussen de 700.000 en 1 miljoen migranten in Libië. Veel van hen worden vastgehouden in mensonterende staatsgevangenissen of detentiecentra van milities. Die verdienen grof geld aan de verkoop en uitbuiting van de migranten. De IOM zegt over gedetailleerde rapporten over dergelijke slavenmarkten te beschikken.

Mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International en Human Rights Watch verwijten Europese landen medeplichtigheid aan deze situatie. Migranten worden geëvacueerd uit Libië, maar Europa ondersteunt de Libische kustwacht ook bij het onderscheppen van migranten die de Middellandse Zee oversteken.

Het was de IOM die Jude en zijn broertje uit een gevangenis in Tajura wist weg te halen. "Ik had weken in die gevangenis gelegen", zegt Jude. Tegen die tijd had hij zweren van het liggen en de vele afranselingen. "Het was daar altijd stikdonker. Toen ik eindelijk buiten kwam, viel ik flauw."

De IOM-begeleiding houdt niet op bij de gratis terugvlucht. Met het EU-geld wordt in Nigeria ook gewerkt aan een reïntegratietraject. Speciaal voor repatrianten uit Libië is een IOM-kantoor geopend in Benin City, in de deelstaat Edo.

"Vanuit deze regio vertrekken de meeste illegale migranten, het is de migratiehub van Nigeria", zegt Aigbeze Uhime, hoofd van het nieuwe IOM-kantoor. "Als wij onze terugkeerders nu goed opvangen, denk ik dat we de vertrekcijfers omlaag kunnen brengen."

Terugkeerders krijgen voor tussen 1200 en 2600 euro in natura om een start met hun nieuwe leven te maken. Cursussen helpen ze een eigen bedrijf op te zetten, als kapper, cateraar of ICT'er. Een nog te bouwen fabriek voor het verwerken van ananas op het platteland moet tweehonderd uit Libië teruggekeerde migranten zelfs direct aan werk helpen. Wie werk heeft, hoeft niet weer te vertrekken, is de gedachte.

Waardeloos

En misschien nog wel belangrijker, zegt Uhime, is een verandering van de mindset van jongeren hier. Die denken volgens hem allemaal dat ze waardeloos zijn in Nigeria en zich alleen in Europa nuttig kunnen maken. "Wij geven trainingen om die gedachtengang te doorbreken." Hij wil dat de jeugd weer open komt te staan voor de mogelijkheden in eigen land. "Je hoeft echt niet te vertrekken om het te maken."

Maar of één EU-project het tij werkelijk kan keren, wordt in Benin City betwijfeld. Het IOM-kantoor is hier afgelopen november geopend, terwijl Benin City al decennialang bekendstaat als de Nigeriaanse springplank naar Europa. De stad kent talloze ngo's en lokale overheidsinstituten die zich met migratieprojecten bezighouden. Er vloeit ruimschoots ontwikkelingshulp naar naai-, kook- en pc-cursussen, die potentiële migranten op elke straathoek worden aangeboden. Maar weerhouden ze jongeren er ook van (opnieuw) te emigreren? De nog altijd stijgende vertrekcijfers wijzen er in ieder geval niet op.

Mij lukt het wél

Nigeria heeft dan wel de grootste economie van Afrika, de ongelijkheid is groot en banen liggen er niet voor het oprapen. Roland Nwoha, coördinator van Idia Renaissance, een organisatie die sinds de eeuwwisseling actief is met reïntegratie van migranten, vindt het geenszins verwonderlijk dat de droombeelden over Europa zo hardnekkig zijn.

"De jongeren die ik zie vertrekken geloven dat het hen wel gaat lukken. Ze moeten wel. Ze denken dat zij de uitzondering zijn die niet in de illegaliteit of prostitutie terechtkomt.''

Jude is van zijn illusies van een Europees leven genezen. De dag dat zijn voeten voor het eerst in bijna twee jaar weer Nigeriaanse bodem raakten, was de mooiste van zijn leven. "Ik hoef nooit meer ergens heen, inshallah!", lacht hij zijn aanstekelijke lach.

Maandenlang heeft hij overleefd op een half Libisch brood per dag. Op het vliegveld in Lagos is er weer rijst met kip: "Onbeschrijfelijk." En toch: terug zijn is niet makkelijk, het is dubbel. "Ja, ik ben blij, want ik ben vrij. Maar tegelijkertijd keer ik terug naar dezelfde frustraties."

Sinds drie maanden woont hij weer bij zijn moeder. En er zijn nog altijd dagen dat zijn hoofd uit elkaar lijkt te barsten van alles wat hij heeft meegemaakt. Als uitlaatklep schrijft hij een boek over zijn reis en geeft hij voorlichting aan andere jongeren met hoofden vol dromen.

Ga niet, is zijn boodschap tijdens zo'n voorlichtingsmiddag bij de IOM. Kijk naar wat mij is overkomen. "Zoveel van ons gaan omdat we niet goed geïnformeerd zijn. We hebben geen idee hoe het werkelijk in Libië of Europa is. Daarom deel ik mijn verhaal."

Ondertussen zint Jude op manieren om geld te verdienen en zijn moeder te onderhouden. Eigenlijk is het nog geheim, knipoogt hij, "maar ik denk aan een bakkerij met Libische chocoladebroodjes." Die zijn hier in Nigeria niet te krijgen, zegt Jude.

Libische broden, na alles wat hem daar is overkomen? Mercy, die al die tijd zwijgzaam naar het verhaal van Jude heeft geluisterd, kijkt verbaasd. "Ja!", zegt Jude. "Dan neem ik tenminste nog iets mee terug van deze reis. We moeten ervoor zorgen dat die horror niet voor niets is geweest."

Dit artikel kwam mede tot stand met subsidies van het Postcode Loterij Fonds, Free Press Unlimited en De Coöperatie.

Lees ook:
Benin City loopt leeg: waarom de vrouwenhandel van Afrika naar Europa niet te stoppen is

Journalisten Sara Haaij en Saskia Houttuin deden voor Trouw eerder verslag vanuit Benin City, waar ongekend veel meisjes en vrouwen naar Europa trekken.