Verlies Istanbul verdeelt Erdogans AK-partij

Het tijdperk van egocentrische politiek is voorbij”, beloofde een 47-jarige Recep Tayyip Erdogan in de zomer van 2001. “We zullen niemand gehoorzamen en niemand aanbidden. De leider zal de partij niet overschaduwen. Zij die komen met verkiezingen, zullen gaan met verkiezingen.”

Met die woorden kondigde Erdogan de oprichting van de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP) aan. De charismatische oud-burgemeester van Istanbul wist wat Turkse kiezers wilden: efficiënt lokaal bestuur, economische groei en politici die dichtbij het volk staan. Al sinds de AKP in 2002 aan de macht kwam, wint de partij keer op keer de verkiezingen.

Nieuwe verkiezingen

Maar van de grondbeginselen van de AKP is maar weinig over. De partij die van onderaf is opgebouwd, wordt nu gestuurd door de wil van de president. Buitenlandse investeerders trekken zich terug vanwege de afbraak van onafhankelijke instituties en de rechtsstaat. De Turkse economie verkeert in een regelrechte recessie.

Tijdens de lokale verkiezingen van 31 maart is de regering hiervoor afgestraft. Hoewel de AKP landelijk nog altijd 43 procent van de stemmen behaalde, verloor de partij cruciale steden zoals Ankara en Istanbul. Even leek het alsof Erdogans belofte standhield: “Zij die ­komen met verkiezingen, zullen gaan met verkiezingen.”

Maar zelfs dat basisprincipe van de democratie lijkt nu op het spel te staan. De AKP vroeg een hertelling van de stemmen in Istanbul aan die ruim twee weken voortsleepte. Toen de oppositiekandidaat Ekrem Imamoglu alsnog als winnaar uit de bus kwam, verzocht de AKP de hoge kiesraad om nieuwe verkiezingen uit te schrijven. Verwacht wordt dat de kiesraad in de komende dagen een uitspraak zal doen.

Onvrede

Dit nieuwe dieptepunt zorgde ook binnen de AKP voor grote onvrede en verdeeldheid. Interne critici roepen hun partijtop op om lessen te trekken uit de resultaten in plaats van deze aan te vechten. Hun frustraties en zorgen geven een zeldzame inkijk in een partij die zichzelf lijkt te zijn verloren.

“We kunnen beter een stad verliezen dan dat we onze geloofwaardigheid verliezen”, zegt Kemal Öztürk, een voormalig woordvoerder van president Erdogan die tussen 2011 en 2014 ook diende als het hoofd van staatsomroep Anadolu. De vijftigjarige man met twee enorme turquoise edelstenen om zijn vingers is nog altijd lid van de AKP. “Ik wil dat we aan de macht blijven. Maar daarvoor moet de partij zichzelf voortdurend vernieuwen.”

De AKP is in de laatste jaren een nationalistische koers ingeslagen. Volgens Öztürk is dat een wereldwijde ontwikkeling die zichzelf alsmaar versterkt: xenofobe partijen in Europa hebben volgen hem de nationalisten in Turkije in de kaart gespeeld. Daardoor werden de pro-Europese en liberale politici binnen de AKP aan de kant gezet en ging veel bestuurlijk ­talent verloren. Met name in de grote steden zorgde dat voor onvrede, aldus Öztürk.

Botsende persoonlijke belangen

Daarbij is het partijbestuur steeds verder verstrikt geraakt in botsende persoonlijke ­belangen. Volgens Galip Dalay, verbonden aan de Universiteit van Oxford, zijn ervaren politici van de oude garde vervangen door zakenpartners en vertrouwelingen van het paleis. “Erdogan plaatst loyaliteit boven alles”, stelt hij. “Dat werkt vriendjespolitiek in de hand en levert veel persoonlijke rivaliteit op.”

Meerdere bronnen met banden binnen de AKP wijzen in dit opzicht met name op de groeiende invloed van Berat Albayrak, de schoonzoon van Erdogan die vorig jaar is ­benoemd tot minister van financiën. Albayrak was voorheen minister van energie en daarvoor CEO van Calik Holding, een machtig conglomeraat binnen de bouw- en energiesector dat ook veel mediabedrijven in handen heeft.

Albayrak is invloedrijk in het partijbestuur van Istanbul, waar zijn zakenpartners grote ­financiële belangen hebben. Het jaarlijkse budget van de gemeente bedroeg in 2018 maar liefst 42,6 miljard lira (6,5 miljard euro), meer dan dat van de meeste landelijke ministeries. Een deel van dat geld gaat naar politiek bevriende bedrijven waaraan de gemeente bouwprojecten of andere diensten uitbesteedt.

Volgens insiders binnen de partij kwam ­Albayrak deze verkiezingen op ramkoers te liggen met Binali Yildirim, die namens de AKP burgemeesterskandidaat was in Istanbul. Vanwege zijn invloed in het stadsbestuur eiste ­Albayrak inspraak in de verkiezingscampagne van Yildirim. Dat pikte de oud-premier niet, waarop er grote ruzies ontstonden tussen de twee zwaargewichten. Als gevolg daarvan voerde Yildirim een zeer matige campagne, wat het verlies van Istanbul mede veroorzaakt zou hebben.

De nederlaag zorgde voor grote onrust in de partij. Yildirims team gaf Albayrak de schuld. Turkse media, veelal in handen van Albayraks zakenpartners, wezen liever op fraude door terroristen van de PKK en de Gülen-beweging. Erdogan riep aanvankelijk iedereen op om rustig de resultaten van een gedeeltelijke hertelling af te wachten. Maar toen deze geen verandering leek te brengen in de uitkomst, sprak ook de president van ‘georganiseerde misdaad’ in de stembus.

Begrijpelijke hertelling

Gezien het nipte verschil waarmee Imamoglu uiteindelijk won – zo’n 13.000 stemmen – is het begrijpelijk dat de AKP een hertelling aanvroeg. Maar volgens Osman Can, voormalig bestuurslid van de AKP en oud-rapporteur van het Turkse Consitutioneel Hof, leverde de ­regeringspartij onvoldoende hard bewijs voor fraude en overtrad ze de tijdslimiet waarbinnen een hertelling moet plaatsvinden. “Dat is volledig in strijd met de grondwet”, aldus Can.

Oude rivalen van Erdogan zien hun kans schoon. Zowel voormalig president Abdullah Gül als oud-premier Ahmet Davutoglu spraken schande over de manier waarop de regering de verkiezingsuitslagen aanvocht. Al jaren wordt gespeculeerd dat deze ontevreden AKP-politici een nieuwe partij willen oprichten.

Vooral Davutoglu is vastbesloten om in ­actie te komen, meldt een bron die de oud-premier persoonlijk heeft gesproken. Afgelopen maandag kwam hij met een lange verklaring die de verkiezingsverliezen weet aan het ‘arrogante’ beleid van een “cirkel die zichzelf boven de partij acht”. Davutoglu beschuldigde de AKP-top van economisch wanbeleid, het ­afschrikken van westerse investeerders en een falende coalitie met de extreem-nationalistische MHP.

Houdbaarheidsdatum

Het is maar de vraag of Davutoglu niet allang over zijn houdbaarheidsdatum heen is. Turkse kiezers zullen zich afvragen waarom de professor zijn partij ineens de les leest, terwijl hijzelf jarenlang niet in actie durfde te komen. ­Bovendien zal een afsplitsingsbeweging alleen effectief zijn als Davutoglu en Gül hun krachten bundelen, maar de twee mannen gaan moeilijk door één deur.

De echte dreiging voor de regering gaat eerder uit van de vers gekozen burgemeester van Istanbul. Ekrem Imamoglu wist in tegenstelling tot zijn eigen partij, de seculiere CHP, veel conservatieve AKP-stemmers naar zich toe te trekken. Zijn campagne draaide om inclusiviteit, transparant bestuur en economische vooruitgang – precies het soort beloften waarmee Erdogan zelf aan de macht is gekomen.

Een eventuele herverkiezing in Istanbul ­belooft dan ook weinig goeds voor de AKP, vreest Kemal Öztürk. Volgens hem schoot zijn partij zichzelf in de voet door een lastercampagne te beginnen tegen Imamoglu. “Normaal gesproken zou hij gewoon burgemeester zijn geworden. Nu is hij ook een leider geworden. Daar hebben de AKP-media voor gezorgd.”

Grote druk

Of de herverkiezing er ook daadwerkelijk komt, moet nog besloten worden door de hoge kiesraad. Die staat “onder grote politieke druk”, benadrukt Osman Can, de oud-rapporteur van het Constitutioneel Hof. “Als de kiesraad de huidige resultaten annuleert, dan kan de samenleving haar vertrouwen in verkiezingen verliezen. Dat zou een ongekend keerpunt zijn in de geschiedenis van de Turkse democratie.”

Toch verwacht Can dat het niet zo ver zal komen. “Ook binnen de AKP zien ze in dat er chaos kan ontstaan als de verkiezing opnieuw moet. Voor de partij zou het redelijkste besluit zijn om de resultaten te accepteren. Maar ik durf geen voorspellingen te doen, want in de afgelopen jaren is de rede soms ver te zoeken.”

President Erdogan leek vorige week een mildere toon aan de slaan. “Het is tijd om ­elkaar de hand te schudden”, verklaarde hij vorige week vrijdag. “We moeten ons richten op de echte problemen, vooral op het gebied van de economie en veiligheid.”

Tegelijkertijd weet de oud-burgemeester van Istanbul als geen ander dat het verlies van de megastad grote gevolgen kan hebben voor zijn eigen positie. “Als we Istanbul verliezen, verliezen we Turkije”, zou de president in 2017 gezegd hebben in een besloten partijbijeenkomst.

De beste manier om dat te voorkomen, ­aldus Kemal Öztürk, is een terugkeer naar ­Erdogans beloften van achttien jaar geleden. “De AKP heeft een reset nodig”, zegt hij nostalgisch. “Als we de verkiezingen van 2023 willen winnen, moeten we terug naar het oude systeem. Communiceren met onze achterban, luisteren naar de stem van de straat. Zo ging het vroeger.”

VERANTWOORDING

Dit artikel kwam tot stand na achtergrond­gesprekken met vier verschillende bronnen met banden binnen de AKP. Een deel van hen staat nog altijd in contact met de partijtop. Uit angst voor represailles of om hun positie te beschermen wilden zij niet met hun eigen naam in de krant.

Wie is wie?

Binali Yildirim (63) Kandidaat voor het burgemeesterschap van Istanbul. Een partijveteraan die bekendstaat als een vertrouweling van Erdogan. In mei 2016 verving hij Ahmet Davutoglu als premier. Raakte verwikkelt in een ruzie met Berat Albayrak.

Berat Albayrak (41) De schoonzoon van Erdogan die vorige zomer werd benoemd tot minister van financiën. Afkomstig uit de Turkse zakenwereld, vangt kritiek voor zijn groeiende invloed in de partij.

Ahmet Davutoglu (60) Oud-minister van buitenlandse zaken en voormalig premier. Werd in 2016 aan de kant gezet door Erdogan, die zich stoorde aan Davutoglu’s onafhankelijke koers. Wil een nieuwe partij oprichten.

Ekrem Imamoglu (48) De nieuwe ster van de Turkse oppositie. Vers verkozen tot burgemeester van Istanbul, maar zijn overwinning wordt aangevochten. Doet het goed onder zowel seculiere als conservatieve stemmers.