Verbeter de wereld, lees een filosoof

Kunnen we de wereld verbeteren door er anders over te denken? Die pretentie zullen weinig filosofen hardop uitspreken, maar de Socrates Wisselbeker voor het 'meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek van het jaar' voedt de hoop dat zoiets mogelijk is wel. Komende vrijdag, tijdens de Nacht van de Filosofie, wordt bekendgemaakt wie van de vijf genomineerde filosofen de trofee een jaar lang in de kast mag zetten.

Filosofische reflectie op veel bediscussieerde kwesties - ongelijkheid, radicaliserende jongeren, crisis in de kunst - kán extra greep geven op zo'n probleem, wat weer kan leiden tot een effectievere aanpak. Dit jaar snijden de vijf genomineerden niet alleen allemaal een thema aan dat een groter publiek dan vakgenoten zal aanspreken, er klinkt in hun werk - vaak geïnspireerd op de ideeën van de Franse filosoof en socioloog Bruno Latour - ook een opvallend engagement door.

In sommige gevallen verleidt de filosoof de lezer zelfs tot een radicaal andere levensstijl - het is moeilijk onbezorgd vlees te blijven eten na het lezen van 'Een beestachtige geschiedenis van het denken' van Erno Eskens.

Tinneke Beeckman
Vooral Tinneke Beeckman (1976) weet met haar boek 'Macht en onmacht' meteen een gevoel van urgentie op te roepen. Dat zij columnist is voor de Vlaamse krant De Standaard en dus dicht op het nieuws zit, speelt daarin misschien mee: door de aanslagen op de redactie van Charlie Hebdo als uitgangspunt te nemen, zet ze de lezer meteen midden in de actualiteit.

Daarbij leeft de vraag die Beeckman in 'Macht en onmacht' aansnijdt minstens zo sterk in Nederland als in België: zijn filosofen nog wel in staat de waarden van de Verlichting onverbiddelijk te verdedigen?

Of heeft het postmoderne denken, dat volgens Beeckman de hele westerse mentaliteit heeft geïnfecteerd, datzelfde Westen van elke mentale slagkracht beroofd? Volgens Beeckman is dat laatste inderdaad het geval. "Elk denken heeft normen voor waarheid en waarachtigheid nodig", schrijft Beeckman, "maar de ironische postmodernist beschouwt het als zijn taak om meteen de andere kant van de stelling te zien."

Daar lijkt Beeckman een punt te hebben: als je waarheidaanspraken voortdurend bestrijdt vanuit de gedachte 'dat het er maar aan ligt hoe je het bekijkt', hoe weerspreek je dan nog de aperte lariekoek, zoals de onder jongeren populaire theorie dat '9/11' en de aanslagen in Parijs het werk waren van westerse inlichtingendiensten?

Alleen: de gedachte dat een paar postmoderne filosofen verantwoordelijk zijn voor de huidige explosie aan complottheorieën, geeft hen te veel eer. Internet en het gevoel van uitsluiting lijken een logischer oorzaak. Omdat Beeckman de oorzaak bij een manier van denken legt, ziet ze daar ook een oplossing. Maar je kunt filosofen moeilijk verordonneren terug te keren tot een geloof in 'dé waarheid' dat een eeuw geleden filosofisch al naïef klonk

Wouter Mensink
Actueel en aansprekend is ook 'Kun je een betere wereld kopen?' Wouter Mensink (1979) snijdt een probleem aan waar we in het dagelijks leven waarschijnlijk nóg vaker mee worstelen dan met een aanslag: de ethische dilemma's in de supermarkt. Kies ik dit keer voor Fair Trade-koffie of voor dat goedkopere merk? Moet ik me dan schuldig voelen? Hoe weet ik trouwens of dit keurmerk echt deugt?

In elk geval vindt Mensink het onverantwoord die keuze helemaal op het bord van de individuele consument te schuiven. Eerlijke wereldhandel is een collectief probleem. Geïnspireerd door Peter Sloterdijk en Bruno Latour (ook een inspiratiebron van Beeckman) stelt hij voor te werken aan netwerken van 'immuniteit', waarin foute producten niet kunnen doordringen: dorpen of werkplekken bijvoorbeeld, waar alleen eerlijke producten te koop zijn. Een praktische, maar goed onderbouwde conclusie, die je met recht wereldverbeterend kunt noemen.

René ten Bos
Toch mist Mensink de filosofische esprit die een boek kan uittillen boven het louter verhelderende. En dat is juist een eigenschap waar de productieve (en al meermaals voor deze prijs genomineerde) René ten Bos in uitmunt, zeker voor een filosoof die zich bezighoudt met het 'saaie' terrein van bestuurskunde en management. Stilistisch laat Ten Bos zich liever inspireren door de kunst van de roman en dat is te merken aan zijn sprankelende taalgebruik en inventieve metaforen.

Alleen al de titel van zijn kanshebbende boek, 'Bureaucratie is een inktvis', is een aparte mix van twee werelden, die weinig met elkaar te maken lijken te hebben. Maar Ten Bos ziet juist een nauw verband tussen het glibberige zeewezen dat zich in een wolk van inkt kan verbergen en de bureaucraat (of 'inktschijter') die de simpelste vragen beantwoordt met een ondoordringbare berg aan nóg meer formulieren. "Camouflage is zijn kerncompetentie", schrijft hij dan met typerend gevoel voor humor.

In zijn zoektocht naar de bronnen van de formulieren-drift waar zoveel werknemers in moderne organisaties onder gebukt gaan, laat de auteur ons onder meer kennismaken met de uitvinder van 'Scientific Magagement', de Amerikaan Frederick Winslow Taylor (1856-1915).

Dat levert even prachtige als verhelderende passages op, maar een actieplan tegen de bureaucratie rolt er niet uit, daarvoor vindt Ten Bos het fenomeen ook te fascinerend. Bovendien valt het sowieso niet uit te roeien. Zijn kritiek op bureaucratische idiotie verpakt Ten Bos vooral in satirische formuleringen. Prachtig om te lezen, maar de wolkachtige structuur maakt dat 'Bureaucratie is een inktvis' niet echt bijt, niet gevaarlijk wordt. Al zou het de Socrates Wisselbeker om zijn oorspronkelijkheid dubbel en dewars verdienen.

Erno Eskens
Gevaarlijker en radicaler is 'Een beestachtige geschiedenis van de filosofie' van Erno Eskens. De uitgever en filosoof die zich al veel langer sterk maakt voor de rechten van het dier, probeert in dit boek de geschiedenis van de filosofie te herschrijven zonder zich schuldig te maken aan de Tiervergessenheit die hij in de traditie bespeurt: het buitensluiten van het dier als een wezen van een lagere categorie.

Ondanks de schat aan informatie die Eskens daartoe bijeenbrengt en die zich uitstrekt van Plato tot Dick Swaab, is deze uitgave zeker geen onderonsje tussen filosofen. Door de schitterende illustraties ziet het boek er niet alleen uit als een koffietafelboek, ook in zijn taalgebruik, soms bijna gezellig, richt Eskens zich tot leek.

En dat past bij de radicaal-democratische inzet van dit boek. "Het denken in termen van hogere en lagere wezens zal eeuwenlang het 'gebruik' van vrouwen, slaven en dieren 'voor hogere doeleinden' legitimeren", schrijft hij. Met andere woorden: de menselijke neiging om 'het lagere' uit te stoten, heeft volgens Eskens al te lang geduurd. Laten we met dieren niet diezelfde fout maken.

Eskens' engagement leidt tot een radicaal andere benadering van het dier. Zoals hij vorige week vrijdag in Trouw al vertelde, vindt hij het 'verachtelijk' het denken toe te snijden op een visie die ons goed uitkomt. Dat kan een reden zijn om Eskens' boek te bekronen als het urgentste van het jaar.

Tekst loopt door onder foto.

Arnold Heumakers
Toch is er nog een manier om het denken te volgen waar het heen loopt, zoals Arnold Heumakers laat zien met zijn indrukwekkende studie 'De esthetische revolutie'. Anders dan Erno Eskens lijkt Heumakers (1950), literair criticus voor NRC Handelsblad, in het werken aan dit boek werkelijk een antwoord te hebben gezocht op een vraag - dus zonder nog te weten waar hij zou uitkomen.

Welke vraag dat was, beschrijft hij achterin het boek het mooist. Dan bekent hij dat hij zich regelmatig heeft geërgerd aan kunstenaars die 'hun zondagse gezicht opzetten' om te oreren over de unieke plek van kunst als een instantie van maatschappijkritiek, verbeeldingskracht enzovoorts. Is dat nou echt zo? Heeft de kunst de maatschappij echt iets bijzonders te bieden?

Na een uitputtend onderzoek naar de wortels van het moderne kunstbegrip - in de Verlichting en in de Romantiek - concludeert de auteur min of meer tot zijn eigen verbazing dat hij de aspiraties van de kunstenaar toch wel begrijpt. Kunst kán inderdaad die ruimte zijn waar wereldse taboes, verboden verlangens, verdrongen herinneringen wél uitgesproken mogen worden. "Er is zoveel waarheid, zoveel werkelijkheid waar de wereld geen behoefte aan of emplooi voor heeft. In de literatuur kan daar een plek voor gevonden worden."

'De esthetische revolutie' is niet alleen informatief en diepzinnig, ook precies, erudiet en elegant geschreven: nu al een standaardwerk van de moderne esthetica.

En toch, als de jury vasthoudt aan de criteria van deze prijs, dan maakt Heumakers niet veel kans. Kunstliefhebbers zullen zijn pleidooi urgent vinden, maar heel oorspronkelijk of prikkelend is 'De esthetische revolutie' niet. Als de jury aan alle drie de criteria wil voldoen, ligt het voor de hand te kiezen voor de beestachtige filosofie van Erno Eskens.

Komende vrijdag, tijdens de Nacht van de Filosofie, wordt de winnaar van de Socrates Wisselbeker bekendgemaakt. Na het rumoer over het geringe aantal vrouwen waaruit de jury kon kiezen (zes op de 64 voor deze prijs ingezonden boeken) zwengelt Fleur Spier bij deze gelegenheid een debat aan over diversiteit.

Zie ook www.filosofie.nl/vrouwifest