Van Dam dankt aan zichzelf dat er wat af te treden valt

Van Dams afscheid zou ook in een ander kader geplaatst kunnen worden. Enkele maanden voor hij aantrad was Veronica gepromoveerd tot de A-status. Enkele maanden voor zijn vertrek, ging de droom van Veronica eindelijk in vervulling: zelfstandig verder als commercieel station. Tussen die twee feiten, hebben zich ook de zwaarste aanslagen op de publieke omroepen voorgedaan. Eindigend in de gedwongen samenwerking per net, waarin Van Dams ideeën over de toekomst van de omroep terug te vinden zijn.

Bewondering

Buiten zijn eigen omroep, is er regelmatig zware kritiek geleverd op het optreden van Van Dam, maar dikwijls klonk daar ook bewondering in door. Zoals Veronica's Joop van der Reijden het pregnant samenvatte in een interview met de Volkskrant: “Je kunt hem nooit z'n gang laten gaan. Het is net als met een topvoetballer: je moet hem neerleggen voordat 'ie op snelheid komt. Anders ben je te laat, dan glipt 'ie langs je heen. Bij Marcel moet je je niet afvragen: wat zegt hij, maar: waarom zegt hij dit?”

Dat kregen ze bij de Vara aan het eind van de jaren tachtig ook in de gaten. Maar hij was er toen al langs, wat ook weer niet zo vreemd was, want de oude haan was al een tijdje niet zo best meer ter been. Inmiddels heeft het beest het loodje gelegd en is hij vervangen door een mol, een nijvere wroeter die je niet moet neerleggen maar moet omleggen.

Hoe was de situatie bij de Vara toen Van Dam, PvdA-politicus maar ook ex-Ombudsman en incidenteel programmamaker ('De Achterkant van het Gelijk'), aantrad? Zeer rampzalig, het avondrood gloorde, zoals Vrij Nederland het zei in een stuk waarin het einde van de omroep werd aangezegd. De Vara had ernstige financiële problemen, grote moeilijkheden in het management, er moesten 150 van de 350 medewerkers ontslagen worden, het ledental liep terug en het ergste van alles: je zag het nog aan de programma's af ook.

Vlerken

“De Vara wordt bestuurd door twee op macht beluste vlerken, die de omroep naar de verdoemenis helpen”, zei Vara's ideoloog Milo Anstadt in januari '85. “De programma's wijken nauwelijks af van die van de Tros en het personeelsbeleid is conservatiever dan dat van de Avro.”

In die sfeer trad Van Dam aan. De twee 'vlerken' in kwestie waren Vara's vertrekkende voorzitter Albert van den Heuvel, die voorbestemd was om NOS-voorzitter te worden maar onder interim-

voorzitter P. van Dijke vice-voorzitter van de NOS was gemaakt, en directeur Maurice Koopmans, die al snel na Van Dams aantreden verdween en die inmiddels in Nederland het binnenkort hier beginnende commerciële station SBS bestiert.

Rampjaar

Het eerste stuk waar Van Dams handtekening onder stond, was een studie naar de financiële situatie van de Vara. Van Dams openingsjaar als voorzitter werd daarin afgeschilderd als een regelrecht rampjaar vanwege alle maatregelen die er moesten worden getroffen. Vooral omdat er miljoenen teveel waren uitgegeven door de televisiedienst, behoorde het tot zijn eerste zorgen “dat we zo weinig mogelijk rood staan” en dat “het probleem van het contante geld steeds zo klein mogelijk is”.

Nieuwe realiteit

Dat kwam: de Vara uit het begin van de jaren tachtig had het allemaal verkeerd begrepen. De omroep was blijven steken in de al weer belegen vernieuwingen van de jaren zestig en zeventig en stond onvoldoende open voor de nieuwe realiteit van de jaren tachtig. “Misschien heeft het bestuur teveel ineens gewild, misschien waren sommige medewerkers niet flexibel genoeg of misschien kan een organisatie zoveel veranderingen in zo'n korte tijd niet aan,” schreef de nieuwe leiding.

Er werd teveel buitenshuis geproduceerd en te weinig binnenshuis bezuinigd. Een blik op de programmering die Van Dam aantrof, duidt achteraf niet zo erg op de sombere tijden van Huize Avondrood. 'Zeg 'ns Aaa' draaide volop, Willem Ruis had zijn 'Sterrenshow', men kon er Koos Postema met 'Klasgenoten' vinden, Spaan en Vermegen met 'Pisa', Sonja Barend natuurlijk, de 'Konsumentenman' Frits Bom, alleen de herhaling van 'Coronation Street' was net op een mislukking uitgelopen. Maar de kosten van dat pakket waren veel te hoog.

Stofwolken

In die situatie trad Marcel van Dam aan en het duurde enige jaren voor de stofwolken waren opgetrokken. Het waren de jaren waarin hij als voorzitter-directeur de Vara financieel en personeel saneerde, grote ruzies uitvocht met te dure of te veeleisende programmamakers. Binnen de kortste keren vertrokken Postma, Bom en de grote kostenoverschrijders Spaan en Vermegen. Op lager niveau sneefden nog veel meer hoofden - vrijwel allemaal voor het leven getekend met niet de fraaiste herinneringen aan het publieke bestel, de Vara en de persoon van Marcel van Dam in het bijzonder.

Pensioen

Maar toen de Vara in 1990 de pensioengerechtigde leeftijd haalde, stond de voorzitter aan het hoofd van een feestende organisatie die zelfs enige degelijkheid uitstraalde en kon Van Dam rekenen op ontzag van de zijnen. De wijze waarop hij de Vara, de voormalige socialistische omroep, want die onthechting van beginselen behoort bij de Vara nieuwe stijl, gesaneerd had, mocht dan inderdaad de sporen dragen van de onverzettelijke straatvechter Marcel van Dam, tegelijk was ook duidelijk dat de Vara alleen op z'n Van Dams te redden was geweest.

De tweede vijf jaar van zijn voorzitterschap hebben daarna vooral in het teken gestaan van de discussies over de verandering van 'de krankzinnige structuur' van de publieke omroep in Nederland. In 1990 al was hij de onderhandelingen met de NOS en de VPRO begonnen over samenwerking op het derde net, waarmee hij preludeerde op de beslissingen over gedwongen samenwerking die minister d'Ancona later nam. Het is nog steeds niet helemaal duidelijk hoe die samenwerking er vijf jaar later, als Van Dam opstapt als voorzitter, maar actief blijft als adviseur en programmamaker, uit gaat zien. Maar het is wel volstrekt duidelijk dat ook dat resultaat het stempel van Marcel van Dam zal dragen.

Glimlach

Want zoals hij in '91 over de toekomst van de Vara zei: “Wie het licht uit wil doen, heeft een lange weg over een lange mat te gaan, voordat hij of zij bij de schakelaar is,” en daar ergens onderweg stuit hij of zij op een ongevaarlijk ogende, wat nonchalante man met afgezakte schouders, gekleed in een trui, een sigaartje in de hand en een kleine glimlach om de mond.