Vakantiekudde

Vandaag: vakantie. De grote trek is begonnen. Ook de filosofen van het elftal, voorzover ze niet al reeds uitgevlogen zijn, zijn druk bezig met het pakken van koffers en het zich voorbereiden op de vakantie. Maar waarom moet iedereen eigenlijk weg? Waarom blijven we niet gewoon thuis?

Twee grote voordelen ziet Jos de Mul aan het op vakantie gaan. ,,Het eerste is dat je ontdekt dat de Nederlandse horizon niet de enige is om tegen aan te kijken. Nederland blijkt in het buitenland vaak niet te bestaan. Dat is een bevrijdende ervaring.''

De Mul: ,,Het tweede voordeel van vakantie is even weg zijn uit het systeem. In een samenleving waarin alles in het teken van de organisatie staat, is het prettig als je je op vakantie in de leegte kunt begeven.''

Maar deze voordelen worden volgens de hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam door andere ontwikkelingen tenietgedaan. ,,Velen nemen de Nederlandse horizon met zich mee. Ze gaan spreekwoordelijk met een mud aardappelen in de achterbak op vakantie. Op weg naar plaatsen waar je Nederlands kunt praten, de Telegraaf kunt lezen en een Broodje van Kootje kunt krijgen. De gehele infrastructuur is overgezet. Het is alleen wat warmer; verder is er niets veranderd.''

Je losmaken uit het systeem maakt volgens De Mul nu steeds meer deel uit van de beleveniseconomie. ,,De vakantie is een industrie geworden. Het is bij het gewone, georganiseerde leven gaan horen. Het is onderdeel geworden van de prestatiedrang. Je moet wel op vakantie als je er nog bij wilt horen. Daarom raak je ook op vakantie nog niet uit het systeem.''

De Mul ziet soms hilarische verschillen tussen het ideaal van de vakantie en de werkelijkheid ervan. ,,Neem de romantiek van het rondtrekken met een rugzak. Soms zie je dan in zo'n café tientallen jongens en meisjes zitten met de Lonely Planet Guide voor hun neus. Die heeft hen dan voorgeschreven dat dit een goede plek is om lokale mensen te ontmoeten. Opeens blijkt het dan de Crowded Planet Guide te zijn. Aan de andere kant heb ik wel eens op Kreta gemerkt dat je maar een paar kilometer landinwaarts hoeft te wandelen om te zien dat de gehele vakantie-infrastructuur daar totaal afwezig is. Daar spreekt iedereen alleen nog maar Grieks. Dan kan het zelfs avontuurlijk worden.''

,,In het op vakantie gaan worden verschillende dingen uitgeleefd'', zegt Annemarie Mol, Socrates-hoogleraar politieke filosofie aan de Universiteit Twente. ,,Vaak gaat het om oude tradities en idealen. Zo spelen sommige mensen in hun vakantie de middeleeuwse pelgrimage na. Ze maken een reis vol ontberingen die hen uiteindelijk naar een bijzondere plaats voert. Anderen gedragen zich zoals de jonge mannen uit de elite in Renaissance en Verlichting. Ze bezoeken culturele hoogtepunten, omdat die belangrijk zijn voor hun ontwikkeling. Weer anderen wanen zich ontdekkingsreizigers. Ze storten zich in het vreemde, het exotische, en voelen zich dapper en ruimdenkend. En dan speelt het ideaal mee van niet te hoeven werken. Ook wie de rest van het jaar zwaar werk doet, kan zich even gedragen als lid van de leisure class, de kleine groep die van zijn geld kan leven.''

Vaak wordt er over vakanties gepraat alsof iedereen verre reizen maakt, zegt Mol. ,,Maar dat is niet zo. Veel mensen kunnen niet op vakantie. Bijvoorbeeld omdat ze als bijstandsmoeder niet genoeg geld hebben. Of omdat ze er te ziek voor zijn. Of omdat het te veel gedoe is: je kunt je eigen omgeving aan pakweg een rolstoel aanpassen, maar de wereld niet. En dan zijn er mensen die niet in staat zijn om zichzelf te handhaven op vakantie. Je moet een flink stevig zelf zijn om je los te kunnen maken uit je vertrouwde omgeving, om in te slapen in een te hard of te zacht bed, om raar eten te eten. Een wankel zelf valt op vakantie uit elkaar. En de onderlinge relaties goed houden, is op vakantie ook niet altijd eenvoudig. Opeens zie je elkaar de hele dag, terwijl je thuis gewend bent dat iedereen zijn eigen besognes heeft. Na vakanties pieken de scheidingen. En heel wat kinderen zijn blij om weer naar school te gaan.''

,,Als mensen op vakantie gaan, dan is dat vooral van elkaar'', zegt Pieter Pekelharing, docent ethiek en sociale en politieke filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. ,,Ik hoorde van een rector die op vakantie de leraren tegen het lijf liep waar hij net ruzie mee had gehad. Dat is echt een ramp. Hij had hen achter zich willen laten. Op vakantie willen we van onze verplichtingen af, even vrij zijn. Toch blijven we voor de kudde kiezen. Het is tegenstrijdig. Enerzijds is er een enorm vrijheidverlangen, anderzijds moet het goed georganiseerd en veilig zijn.''

Pekelharing ziet een verband tussen vakantie en filosofie. ,,Filosofie is een soort reizen met de geest. Omgekeerd werd toerisme vroeger geassocieerd met beschouwelijkheid. Op reis was je de totale buitenstaander, iemand die alleen maar keek en nergens aan deelnam. Tegenwoordig wordt de wereld niet meer zo gemusealiseerd. Mensen willen niet kijken, maar doen; niet geestelijk schouwen, maar lichamelijk ervaren.''

Pekelharing: ,,De taal van de vakantie is doortrokken met romantische noties als eros, energie, natuur en eenvoud. Het is verlangen naar een paradijs, pure romantiek. In het christendom is het paradijs een hemelse stad. In de romantiek is de natuur paradijselijk. Het christelijke verlangen is om op te stijgen. In de romantiek verlang je ernaar om in jezelf af te dalen en contact te maken met de nog onbedorven nobele wilde in jezelf en de ballast van de beschaving van je af te werpen. Dat betekent uit je dak gaan in de disco, en kamperen in de natuur. Alleen zo kun je als een nieuw mens, vol van nieuw aangeboorde energie, terugkeren in de beschaving.''

Het verlangen naar een exotische wereld is nu alleen minder sterk dan tijdens de romantiek, denkt Pekelharing. ,,Vanaf de kolonisatie zijn mensen gefascineerd geweest door de gedachte dat achter de horizon een andere wereld lag. Het ware leven zou elders zijn. Maar nu is de exotische wereld naar ons toe gekomen en iets bedreigends geworden. Sinds de botsing tussen de islamitische wereld en het Westen is er geen verte meer waar je naar uitziet. Er is eerder een vijand die je buiten wilt sluiten.''

De vakantieromantiek wordt ook niet meer gedragen door een avant-garde, zegt hij. ,,Niets verkoopt nu zo goed als maatschappijkritiek en de

lifestyle van de bohémien. Ook burgers vinden het heerlijk om zich te verzetten tegen de burgerlijkheid. Dat is dan ook wat de vakantie is: de georganiseerde anarchie en rebellie van de massa.''