Utopia op de zeebodem

Voor de duikbootexpeditie naar het diepe rif van Bonaire, waaraan hij als gast en rapporteur mocht deelnemen, nam schrijver J.B. Matto vorig jaar eerst duiklessen op Curaçao. "Ik moest dat doen om me voor te bereiden, vond ik, maar zag er nogal tegenop. Eenmaal in mijn leven had ik gesnorkeld, in Indonesië. Wat ik toen zag, was het mooiste en indrukwekkendste wat ik me kon voorstellen, maar na een paar minuten had ik het helemaal gehad met die onderwaterwereld. Ik had daar voor mijn gevoel niets te zoeken. Net alsof er andere wetten gelden. De kleuren, de vormen, de uitbundigheid, letterlijk niets is vergelijkbaar met het leven boven water."

Tot zijn verbazing blijkt hij duiken veel minder erg te vinden dan snorkelen. "Als je snorkelt, beweeg je je horizontaal nog half in de normale wereld, maar als je duikt, zweef je opeens. Je kunt je in elke richting voortbewegen, in een soort gewichtloosheid die een sterk gevoel van vrijheid geeft."

De mini-onderzeeër Curasub die hem meevoert naar het diepe rif van Bonaire heeft wel wat weg van een duikpak, vindt hij, maar dan voor vijf personen. In dat meermans pak langzaam afdalend langs de trappen van het rif, groeit bij Matto het ontzag voor de fascinerende diepzeewereld die hem, gestimuleerd ook door de gesprekken met de zeebiologen aan boord, aanzet tot overpeinzingen.

undefined

Zeewezen

"Ik kreeg, vermomd als zeewezen, steeds meer respect voor de geraffineerde wijze waarop sommige echte zeewezens zijn geconstrueerd. Van alle diersoorten bestaan de sponzen het langst. Ze hebben zo'n drie miljard jaar tijd gehad om zich te ontwikkelen, zolang tot er bijna niets meer aan ze viel te verbeteren. Ze filteren het water, voeden met hun uitwerpselen andere dieren en hun chemicaliën leveren ook nog eens grondstoffen voor belangrijke medicijnen, bijvoorbeeld tegen kanker en aids. Sponzen vormen als een soort longen, hart en lever de basis voor een leefbaar rif."

En dat niet alleen, de spons is ook de basis van óns leven, realiseert Matto zich, met zwevend uitzicht op de in vele vormen uitgedoste mirakels. "Wij stammen, net als alle andere diersoorten, uiteindelijk van ze af. Onze evolutionaire oorsprong is de zee. Behalve uit amfibie, vis en zelfs koraaldier, bestaan we voor een substantieel deel uit spons. Onze lichaamscellen zitten op dezelfde manier aan elkaar als de cellen van een spons en ons DNA is voor meer dan zeventig procent hetzelfde als dat van een spons. Maar onze voor-voor-voorouders - toen nog vissen of amfibieën - moesten zonodig verder evolueren, groter worden, aan land kruipen en een steeds gecompliceerder constructie krijgen, met alle gebrekkigheden van dien, zoals rugpijn, slapeloosheid en een korte levensduur. Vergeleken met die perfecte spons, waarvan sommige soorten wel tweeduizend jaar oud kunnen worden, verkeren wij nog in een stadium van ontwikkeling. Wat ons van de spons onderscheidt, is onder meer dat we kunnen praten en bewustzijn hebben. Maar wegen de voordelen daarvan wel op tegen de nadelen? Wat is de aarde als geheel ermee opgeschoten? Filosofen vragen zich dat niet voor niets al eeuwen af."

Ook de koraaldiertjes, een ander bestanddeel van ons gebrekkige lichaam, verbazen Matto. "Koraal is een ideale gemeenschap en een inspirerend duurzaam model om naar te kijken. Beginnend bij nul creëren kleine zeediertjes, met de prachtige naam Anthozoa, in een paar duizend jaar hun eigen leefomgeving. In een harmonisch kolonieleven vormen ze met elkaar bloemen en al die bloemen bij elkaar vormen het koraal.

"De 'metropolen' die bloemdiertjes bouwen, zijn volgens expeditiebioloog Erik te vergelijken met een bouwwerk als de Chinese Muur, of groter zoals het Barrièrerif. En dat alles zonder olie, gas, steenkool of wat voor aardse reserve we ook maar verbruiken. Wat wij proberen met zonnepanelen en windmolens en aardwarmte, pakken de ingenieurs van het rif, de koraaldiertjes, veel efficiënter aan." Overwegingen die Matto in zijn licht ironische verhaal doen terugverlangen naar zijn oorspronkelijk perfecte staat als spons of koraaldiertje. Als metafoor lijkt samen met anderen een bloem uitbeelden toch een stuk aantrekkelijker dan met rugpijn en klemmende knieën zitten zweten in een kleine duikboot.

Matto's ontzag voor onze perfecte oorsprong op de zeebodem ten spijt, is het wetenschappelijke doel van deze expeditie sponzen verzamelen. Het duikbootje is daarvoor uitgerust met grijparmen, zelfs een bijltje, en een boodschappenmandje. Dat bijltje blijkt nodig ook, want een spons laat zich niet zomaar losrukken en meenemen. En deze spons moet mee, want is nooit eerder door een zeebioloog waargenomen. Als het niet anders kan, dan maar met het brute geweld van de botte bijl. In de grijparm hangt 'een levend wezen in de gedaante van samengeklonterde vlezige vleesbellen, in zijn geheel zo groot als een pasgeboren baby'. Een van de biologen aan boord voelt wel compassie met de spons: "Soms denk ik dat ik ze hoor gillen wanneer ik ze opensnijdt." Is dit gedrag, vraagt Matto zich gelaten af, dat je kunt verwachten van een diersoort die zo'n slimme duikboot kan ontwerpen en al jaren debatteert over ethiek?

J.B. Matto: De spons in ons. Wereldbibliotheek. Prijs: 9,95 euro.

undefined

Speuren naar spons

Voor de kust van Bonaire en Klein Curaçao maakten zeebiologen Erik Meesters en Lisa Becking in 2013 een duikexpeditie naar het diepe rif van Bonaire. Met de kleine onderzeeboot Curasub daalden zij langs het koraalrif af naar een diepte van 242 meter, een gebied in de diepzee dat nooit eerder door een mens was gezien. Met de grijparmen en het hakbijltje van de duikboot verzamelden de onderzoekers van instituut Imares Wageningen UR (Den Helder) onderweg 80 diepzeedieren, waaronder 52 sponzen en een nog onbekende garnaal. De 52 sponzen behoren tot 31 sponssoorten, waarvan er 13 nieuw bleken voor de wetenschap.

J.B. Matto ging mee met de expeditie, als 'rapporteur'. Over zijn diepzee-ervaring en het leven aan boord schreef hij de novelle 'De spons in ons'. Het eerste exemplaar van de novelle wordt woensdag in de Artis Bibliotheek aangeboden aan evolutionair bioloog Tijs Goldschmidt.

undefined