Terwijl de EU uiteenvalt, sterven in Oekraïne burgers voor Europese waarden

"Het belangrijkste bij de opbouw van democratie is geduld. Eindeloos geduld." De zaal in de Nationale Universiteit van Kiev zit vol met op het oog intelligente en bedaarde mensen, maar Michnik weet dat hij hier met revolutionairen te maken heeft; de studenten en professoren van deze 'Mohyla Academie' vormden de drijvende kracht achter de pro-Europese protestbeweging die de Oekraïense president Janoekovitsj verdreef.

Een van de revolutionaire toehoorders heeft dan ook weinig geduld. Hij vraagt Michnik of ministeries en instellingen 'gezuiverd' moeten worden van de vazallen van Janoekovitsj. Het antwoord van Michnik stelt sommigen teleur. "Voormalige tegenstanders geheel uitsluiten van het nieuwe bestuur is onmogelijk. Na de revolutie willen we graag de ideale wereld creëren. Maar het paradijs bestaat niet, want wij zijn geen engelen."

'Wraak is de kortste weg naar catastrofe'
Michnik verwijst naar de Tsjechische oud-dissident en voormalige president Václav Havel, die er na de omwenteling op hamerde de communisten te betrekken bij de opbouw van zijn land. De Poolse intellectueel waarschuwt dat de positieve kracht van de revolutie in Oekraïne kan omslaan. "Ik heb gebiologeerd gekeken naar wat hier in Kiev gebeurde. Honderdduizenden mensen die geweldloos opstonden voor nationale en menselijke waardigheid. Het was een ware Europese sensatie. Houd dit vast. Wraak is de kortste weg naar catastrofe."

De aandacht van Europese intellectuelen voor Oekraïne was er al langer. De organisator van de lezing, de Kievse publicist en filosoof Constantin Sigov had de afgelopen maanden geregeld een déjà vu. Ook tijdens de Oranje Revolutie (2004) fungeerde zijn universiteit als hoofdkwartier van de revolte. Tijdens die eerdere volksopstand kwamen Havel en die andere leider van de Poolse vakbondsbeweging, ex-president Lech Wa¿¿sa, hun ervaringen delen met de demonstranten.

Hoewel de Oranje Revolutie leidde tot nieuwe verkiezingen en een pro-Europese regering, kalfde de aandacht van Europa af. In plaats van de banden met Oekraïne aan te halen, stak de Europese Unie vooral energie in het versterken van de eigen buitengrens. Na de inwerkingtreding van het Schengenverdrag (2007) in Slowakije, Hongarije en Polen, werd het ook voor intellectuelen moeilijker de grens te passeren. De contacten verwaterden. Een bittere pil voor de intellectuele bovenklasse van Oekraïne.

'Verbetering van samenwerking'
Ook na de geslaagde Euromaidan-revolutie houden de Europese politici de boot af, zeker als het gaat om lidmaatschap van de Europese Unie. De suggestie van eurocommissaris van uitbreiding Stefan Füle om Oekraïne op termijn toe te laten als lid - 'om Kiev perspectief te bieden' - werd afgelopen week bijvoorbeeld door minister Timmermans terzijde geschoven. "Een belofte in die richting is geen oplossing voor de crisis. Laten we focussen op een verbetering van de samenwerking."

Sigov wil daar niet op te wachten. Op het moment dat de massa's opnieuw op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev demonstreerden, nodigde hij de Franse schrijver en filosoof Bernard-Henri Lévy uit voor een toespraak op het Maidan-plein. Het was begin februari, de roerigste tijd van de revolte. "Het publiek was moegestreden, maar kreeg nieuwe energie van zo'n intellectueel uit 'dat andere Europa'", beschrijft hij. "Lévy motiveerde ons de blik op de toekomst te richten en te bouwen aan een echte Europese republiek, vertrouwend op de waarden van het humanisme."

Ideeën laten de mens uitstijgen boven het tumult en de angst. Dat was Sigovs gedachte achter de oprichting van het zogeheten Europese Forum. Vooruitlopend op politieke toenadering van Oekraïne tot de EU denkt een groep Europese denkers na over een 'Europa zonder intellectuele grenzen'. Het lijstje betrokkenen is indrukwekkend; naast Lévy en Michnik ook de Tsjechische schrijver en denker Milan Kundera, de Duitse oud-minister van buitenlandse zaken Joschka Fischer, de Duits-Roemeense Nobelprijswinnares voor de literatuur Herta Müller en de Italiaanse schrijver Umberto Eco.

Openingsstatement
De komende weken zullen deze grootheden door Oekraïne trekken om lezingen te houden over Europese waarden en de opbouw van de democratie. "Europa betekent voor Oekraïne een eerlijke verdeling van welvaart, een einde aan de corruptie, transparant functioneren van de overheid, een geloofwaardige justitie en gelijke rechten voor alle burgers", aldus het openingsstatement van het Europese Forum.

Bang dat intellectuelen te ver afstaan van de gewone burger is Sigov niet. "Euromaidan creeerde een enorme vrijwilligersbeweging. Medici, vertalers, schoonmakers werkten maandenlang voor niets. Het maatschappelijk middenveld werd vanaf de grond opgebouwd." Om burgers blijvend te betrekken, wil hij medewerkers van milieu-, zorg- en mensenrechtenorganisaties uitnodigen bij het debat.

"We willen over deze waarden niet alleen in Kiev discussiëren, maar vooral ook in het oosten van het land", benadrukt mede-initiatiefnemer Oleksij Panitsj, professor filosofie in Kiev en Donetsk. "We gaan naar Odessa, Charkov en Donetsk. Dat zijn grote universiteitssteden waar veel behoefte is aan gedachtewisseling over Europese thema's."

'Einde van de geschiedenis'
Volgens Adam Michnik is Vladimir Poetin de grootste bedreiging voor de Europese waarden. Hij beschouwt de invasie op de Krim en de terughoudende reactie van het Westen als 'het einde van de geschiedenis'. "Dit betekent het einde van het tijdperk dat we droomden van een wereld die geregeerd werd door democratische waarden en de markteconomie. Het is nu niet de tijd voor diplomatieke compromissen. Een crimineel moet je met kracht stoppen, niet met scherpe veroordelingen of sancties."

In zijn lezing vergelijkt de Poolse oud-dissident het optreden van de Russische president in Oost-Oekraïne met de acties van Adolf Hitler in Oostenrijk en Tsjechisch Sudetenland in 1938. "Hij creëerde onrust in gebieden waar Duitse minderheden woonden, en sloeg vervolgens toe onder het mom van bescherming. Precies dat deed Poetin vorige maand op De Krim, en dreigt nu in Oost-Oekraïne te gebeuren."

Volgens de Oekraïense filosoof Sigov is de dreiging van Poetin nu zo groot dat Europa zich wel moet verenigen. "De komende maanden zijn beslissend. Hopelijk beseft Europa dat politieke instabiliteit economische zwakte veroorzaakt. Dat speelt Poetin in de kaart. In mei zijn er Europese verkiezingen. De uitslag moet Europa verenigen."

Het oprichtingsmanifest van het Europese Forum lijkt Europa terecht te wijzen. "Terwijl de EU uiteenvalt door democratische gebreken en nationalisme, sterven in Oekraïne burgers in hun strijd voor Europese waarden. Euromaidan herinnert de EU aan de democratische belofte die het in zich draagt voor het oosten."

Sigov vindt dan ook dat Oekraïne zicht moet krijgen op lidmaatschap van de EU. "Euromaidan is ook voor Europa toch een rijke schat van inspiratie. Jullie kunnen leren van Oekraïne."

Gevaar van binnenuit
Ook de Poolse oud-dissident Michnik heeft waarschuwende woorden voor Europa. "De Europese waarden staan ook in Europa onder druk. Neem Hongarije. Dat land lijkt nog het meest op Rusland. Daar heeft een alleenheerser, Viktor Orban, alles in zijn hand. Er is sprake van een nepdemocratie. De instituties bestaan, maar zijn aan banden gelegd of functioneren niet democratisch - net als in Rusland. Zie daar de moderne totalitaire staat."

Ook is Michnik kritisch over zijn eigen land, Polen. "Na elke revolutie is het gevaar groot dat je doorschiet. De rooms-katholieke kerk speelde tijdens het communisme een belangrijke rol. De kerk was het laatste fort van de vrijheid, waar de Poolse cultuur werd beschermd. Maar nu zijn er binnen diezelfde kerk krachten die willen dat alle Polen katholiek zijn en etnisch Pools. Dat is gevaarlijk en leidt tot uitsluiting."

Michnik hekelt de poging van de tijdelijke regering in Kiev om het Russisch als officiële taal te bannen. "Ik ben opgelucht dat de interim-president geweigerd heeft die wet te ondertekenen. Daarmee gaf hij een belangrijk signaal richting Europa dat Oekraïne echte democraten kent, die minderheden niet uitsluiten."

De strijd om Europese waarden is een strijd van de 'open samenleving' tegen de 'gesloten staat', zegt Michnik. Hij plaatst de maatschappij waarin verschillende groepen samenleven - weliswaar met wrijving - tegenover de Staat waarin de dictatuur van de meerderheid geldt, die de leider tot in lengte van jaren in het zadel houdt. "Die strijd om een pluriforme samenleving stopt nooit."

Wit-Rusland
"De frontlinie ligt in Oost-Oekraïne", zegt mede-initiatiefnemer Oleksij Panitsj. "Ook als het gaat om het intellectuele debat. In Charkov neemt men enthousiast deel aan het programma, maar op de universiteit van Donetsk durven ze het niet aan. Een week lang heb ik op hen ingepraat, maar zij willen de presidentsverkiezingen afwachten. Als Oekraïne na de zomer stabiel is, doen ze misschien in september mee. Ze zijn bang."

De missie van het Europese Forum reikt nog verder, richting Wit-Rusland - 'de laatste dictatuur van Europa' - en Rusland zelf, zegt Panitsj. Zo is de Russische poëte en essayiste Olga Sedokova bij het forum betrokken. "Veel burgers in Wit-Rusland en Rusland richten hun hoop op de democratisering van Oekraïne. Wat we hier zeggen en doen resoneert met kracht in Minsk, Moskou en Vladivostok."

Gevraagd naar 'euroscepsis' in landen als Nederland kijkt de Poolse redenaar Michnik minachtend. Hij doelt op premier Mark Rutte, als hij zegt dat sommige regeringsleiders alleen positief zijn over Europa 'omdat het goed is voor de portemonnee'. "Eigenlijk wil ik daar niets over zeggen. Slecht zaad moet je niet verder verspreiden."

Anti-Russisch en anti-Sovjet
De Russische poëte en essayiste Olga Sedakova ergerde zich de afgelopen maanden aan de stilte onder Russische schrijvers en intellectuelen. In cultureel magazine Eurozine analyseert ze de betekenis van het Euromaidan-protest voor haar eigen land: 'De mensen op het Maidan-plein protesteren tegen het bewind van kleptocraten en neostalinisten die geen verantwoording afleggen aan de mensen. De macht van de leiders is onbeperkt. Zij hoeven de mensen niet te informeren over hun acties. Alles wat hun onderdanen moeten doen, is hun heersers tomeloze toewijding geven. De betogers die zich tegen dit regime verzetten, worden gezien als anti-Russisch - en daar zijn goede redenen voor. Het regime in Oekraïne werd gesteund door Moskou en Rusland zelf vertegenwoordigt deze vorm van regeren in een nog meer geconcentreerde vorm. De mensen op het plein streven ernaar het Sovjetverleden eindelijk achter zich te laten. Zoals de recente gebeurtenissen laten zien, worden deze pogingen nog steeds afgestraft door Rusland, die nog moet leren dat het niet de Sovjet-Unie is.'