Tegen de annexatie van Levinas door de theologie

De filosoof Levinas herkent uiteindelijk in iedereen een jood. Victor Kal, als filosoof verbonden aan de afdeling theologie en religiestudies van de Universiteit van Amsterdam, citeert hem om zijn stelling te verdedigen: hoewel Levinas bekend staat als religieus en joods, zorgt het 'universele jodendom' van Levinas - 'iedereen is ergens jood' - ervoor dat Levinas niet meer begrepen kan worden vanuit de joodse of de religieuze traditie.

Levinas breekt met de typisch joodse gebruiken, met bijvoorbeeld alle praktische voorschriften voor het leven, om te eindigen bij een jodendom dat nog maar heel weinig gemeen heeft met de joodse traditie. Tenslotte blijft er van dat jodendom niets over: ,,Elk doorgeschoten verlangen naar het algemeen-menselijke is uiteindelijk destructief voor de religie.''

Kal verweert zich in zijn boek 'Levinas en Rosenzweig' tegen 'de annexatie van Levinas door de theologie'. Vrijdag trok de presentatie van zijn boek een groot publiek naar het theologencafé in het Amsterdamse Felix Meritis.

Levinas is, legde Kal daar uit, vooral bekend door zijn universele ethiek, die niet alleen opgaat voor de joden, maar voor de hele mensheid. Die universele ethiek is - in de woorden van Levinas - een verstoring van de totaliteit door een oproep tot verantwoordelijkheid door de ander.

Een totaliteit is een groot geheel, bijvoorbeeld een staat, waarbinnen, zo omschrijft Kal het, de mens niet meer is dan een schakeltje. ,,Een voorbeeld van zo'n totaliteit is de zogenaamde objectieve orde van de oorlog. Wanneer die orde ergens van kracht is, lijkt werkelijk alles alleen maar in dienst daarvan te kunnen bestaan. De eigen identiteit moet opgegeven worden.'' Die totaliteit van de oorlog is letterlijk een totaliteit: het erkent geen buiten, geen mensen of ideeën die vreemd zijn aan die orde.

Zo'n houding is volgens Levinas ook typerend voor de westerse filosofie. Betekenis heeft alleen dat wat zich binnen het kader van een filosofie bevindt. Al het andere wordt ontkend of wordt beschouwd als betekenisloos.

Levinas verzet zich tegen die totaliteit. Dat verzet is een verzet tegen de identificatie van de mens met een totaliteit. Het is een verzet tegen elk zelfgenoegzaam leven. Levinas grootste preoccupatie is volgens Kal dan ook de ontsnapping aan zichzelf.

Die ontsnapping krijgt de vorm van een inbreuk. Een identificatie met de oorlog of met een totalitair regime wordt door een concrete ervaring - de confrontatie met een ander - doorbroken. In de terminologie van Levinas: de ander roept door zijn blik op tot verantwoordelijkheid. Het lijden van de ander vraagt om een antwoord. Opvallend is dat vrijheid niet, zoals we de dat gewend zijn, voortkomt uit de zelfstandig denkende mens, maar pas mogelijk wordt door een inbreuk op de mens.

Dat verzet tegen de totaliteit werd voor Levinas heel concreet als verzet tegen het naziregime. Volgens Kal identificeert Levinas zich met de joodse traditie door de onderdrukking van de joden voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. ,,Het westerse jodendom'', schrijft Levinas, ,,ervoer plotseling weer de verbondenheid met zijn vergeten traditie, waarvan het dacht dat die na een eeuw filosofie, spiritualisering en onontkoombare kritiek van zijn betekenis beroofd was.''

De nieuwe verbondenheid met de joodse traditie drijft Levinas weg van een filosoof als Heidegger, die zich immers duidelijk had verbonden met het naziregime. Levinas gaat nu de joodse filosoof Rosenzweig 'op een voetstuk plaatsen'. Het is deze wending naar de joodse traditie die ervoor zorgt dat Levinas als typisch joods filosoof wordt beschouwd. Volgens Kal moet nu bedacht worden dat Levinas zijn filosofie, zelfs het zogenaamd joodse denken van de ander, ontwikkelde door een verdieping in de westerse wijsgerige traditie. Levinas tuigt volgens Kal zijn filosofie nu wel op met joodse begrippen, maar doet dat alleen maar als die overeen komen met de filosofie die hij al eerder heeft ontwikkeld.

Naast een inleiding in Levinas en een scherpzinnig pleidooi voor een filosofische - en geen theologische - interpretatie van Levinas, is Kals boek ook om een andere reden belangrijk: het verstoort al te massieve ideeën over het joodse en het westerse, het wijsgerige en het religieuze - niet alleen irritante maar ook gevaarlijke clichés. Denk aan het gebruik van categorieën als etniciteit en religie in recente oorlogen.

Kal verstoort die massieve krachten niet alleen door een filosofische analyse. Belangrijk zijn ook de biografische notities. Zo is voor het gezin waarin Levinas opgroeit de literatuur belangrijker dan de joodse geschriften. Levinas behoort niet tot een enkel joodse traditie: ,,Niet de Misjna en de Talmoed staan hier centraal; de belangstelling gaat eerder uit naar Poesjkin, Tolstoi, en Dostojevski, naar De Balzac en Zola.''

Na alle moeite om Levinas te bevrijden van de theologie, pleit Kal uiteindelijk voor een terugkeer naar de religie. Levinas zou zich ten onrechte van de particuliere religie afkeren. Die terugkeer naar de religie is volgens Kal namelijk een manier om het project van Levinas - verbreken van de totaliteit - uit te voeren.

In alle haast om aan zichzelf te ontsnappen, vergeet Levinas volgens Kal dat voor de openheid eerst een terugkeer naar de mens moet plaatsvinden.

De mens kan zich niet zomaar overgeven aan het andere, hij moet eerst een opening in zichzelf creëren. De terugkeer naar een besloten religieuze gemeenschap waarvan riten de contouren schetsen, biedt een mogelijkheid om terug te keren naar zichzelf. Daarmee wendt de mens zich al af van de totaliteit. Bovendien is de religie een besloten plaats van waaruit de mens kan anticiperen op de komst van de ander.