'Te veel flexwerk maakt Nederland tot lagelonenland'

Blijft de flexibele arbeidsmarkt zo hard groeien als de afgelopen vijftien jaar, dan holt het gros van de Nederlandse bedrijven zijn geheugen en dus zijn verdienmodel uit. Dat zegt arbeidssocioloog Fabian Dekker naar aanleiding van nog te verschijnen onderzoek van zijn hand. "De vraag is of we op deze manier concurrerend blijven met het buitenland. Bedrijven hebben kennis nodig om te groeien. Voortdurend voor de goedkope oplossing kiezen, staat haaks op innovatie op de werkplek. Dan richt je je economie steeds meer in als een lagelonenland."

Dekker vroeg ruim 650 directieleden en managers naar hun beweegredenen om meer flexibele contracten te verstrekken. Wat bleek? Met concurrentiedruk heeft de wildgroei aan flexcontracten weinig te maken, zegt Dekker.

Waarmee dan wel?

"Het is een sociale norm geworden. In het publieke debat van de afgelopen jaren heerst het idee dat je flexibel moet zijn. Er worden verder geen vragen over gesteld. Dat zie je ook bij flexwerkers, die zeggen bijna allemaal: de baan voor het leven bestaat niet meer. Maar als je cijfers van het CBS erop naslaat, zal het je verbazen dat nog altijd 15 procent van alle werknemers langer dan 20 jaar bij hetzelfde bedrijf werkt.

"Bedrijven imiteren elkaar als het gaat om flexibilisering. Volgens economen komt dat door de kostendruk: als al jouw concurrenten kiezen voor kostenefficiënte oplossingen, kun je niet achterblijven. Voor een deel is dat waar, maar het tegenargument is dat elk bedrijf uniek is. Je kunt dus eigenlijk nooit zeggen: als mijn concurrent flexibiliseert, moet ik dat ook doen. Want misschien lijk je helemaal niet op die concurrent, heb jij een heel andere visie op personeelsbeleid en hebben je klanten heel andere wensen."

Wat is doorslaggevend: beleid of imitatiegedrag?

De opkomst van zzp'ers vanaf eind jaren negentig is voor het belangrijkste deel te relateren aan beleid. Het is fiscaal voordeliger om voor jezelf te beginnen dan om in loondienst te werken. Denk aan het starten met behoud van een uitkering, de zelfstandigenaftrek, mkb-winstvrijstelling of de startersaftrek. Ook de opkomst van tijdelijke contracten, oproepcontracten en bijvoorbeeld payrollers heeft te maken met wetswijzigingen van de afgelopen jaren. In 2002 kwam de Wet verbetering poortwachter, die werkgevers verplicht om het ziekteverzuim terug te dringen. Twee jaar later kwam de Wet loondoorbetaling bij ziekte, waardoor werkgevers twee jaar het loon van een zieke werknemer moeten doorbetalen. Internationaal uniek, in veel andere landen gaat het om maximaal zes weken. En met de komst van de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA) hebben werkgevers een groter financieel belang gekregen om het ziekteverzuim van mensen te beperken. Dus wat doen bedrijven? Die zijn op zoek gegaan naar kostenvoordelige oplossingen. Als we met elkaar besluiten dat we minder flex willen, moeten we enkele van deze beleidsbeslissingen terugdraaien."

(Tekst gaat verder onder de afbeelding)

Als het nieuwe kabinet dat doet, omzeilen werkgevers dat vaste contract toch op een andere manier?

"Er is wel een mentaliteitsverandering nodig, inderdaad. We zouden een publiek toegankelijke kennisbank moeten aanleggen op het gebied van flexibel werk. Vol met wetenschappelijke onderzoeken en praktijktoetsen, in binnen- en buitenland. Dan zien werkgevers en werknemers dat er alternatieven zijn."

Helpt dat?

"Die mentaliteitsverandering zal langzaam gaan, maar is niet onmogelijk. Je moet werkgevers niet zien als de boeman van de arbeidsmarkt. In sectoren waar de prijzen continu onder druk liggen, kunnen bedrijven ook niet anders. De meeste werkgevers die ik spreek, zeggen: het liefst wil ik mijn mensen een vast contract geven. Maar door regelgeving en ingesleten normatieve opvattingen denken ze geen andere keuze te hebben. Dat zie je nu in de zorg, het onderwijs en bij mkb'ers. De vraag is waar we ons op de lange termijn internationaal mee gaan onderscheiden. Dat is niet met goedkope arbeid."

In hoeverre kunnen vakbonden ervoor zorgen dat flex teruggedrongen wordt?

"Vakbonden zijn meer dan ooit nodig, maar ze verliezen de strijd doordat ze amper op de werkvloer zijn. Neem mijn vakgebied, de wetenschap. Veel jonge onderzoekers hebben te maken met werkstress. Maar ik heb nog nooit iemand van de vakbond op de werkplek gezien. Die zitten vooral in Den Haag. Ik zou zeggen: stap over die strategiediscussies heen en ga terug naar waar het je ooit om te doen was. Doordat vakbonden legitimiteit verliezen en zo geen tegenkracht meer bieden, stappen werkgevers te gemakkelijk over ze heen."