'Strijd tegen terreur moet een schaduwoorlog zijn'

Slechts één ding is zeker na de aanslagen gisteren in Brussel: er is een terreurcel actief in het hart van Europa, die in staat is tot dodelijke, simultane aanslagen. Verder houden de harde feiten vooralsnog op, en blijven er talloze vragen openstaan - vragen die pas de komende tijd beantwoord kunnen worden als duidelijk wordt wie zich gisteren hebben opgeblazen.

Is er bijvoorbeeld een verband tussen de aanslagen en de recente arrestatie van Salah Abdeslam, de terrorist die ontkwam na de aanslagen in Parijs vorig jaar november? De Belgische en Franse veiligheidsdiensten verklaarden vrijdag met enige triomfantelijkheid dat ze de man levend in de kraag hadden gevat in de Brusselse wijk Molenbeek, nadat hij zich vier maanden verborgen had weten te houden. Maar de gebeurtenissen van gisteren tonen aan dat het arresteren van een individu aanslagen niet kan voorkomen. Sterker, mogelijk heeft de arrestatie de aanslagen zelfs uitgelokt.

De Franse en Belgische autoriteiten hadden zich dan ook wel wat discreter mogen opstellen, meent de Franse arabist en terreurexpert Mathieu Guidère. "Er is victorie gekraaid. Net als de media hebben de Frans-Belgische diensten zich geconcentreerd op Abdeslam, er is een ster van hem gemaakt, terwijl er ondertussen een actie werd voorbereid van echt gevaarlijke jihadisten."

Guidère gelooft niet dat de daders uit de entourage van Abdeslam komen. Maar helemaal uit te sluiten valt dat niet. De Belgische minister van buitenlandse zaken Didier Reynders meldde zondag dat Abdeslam zijn ondervragers had verteld dat hij bezig was om nieuwe aanslagen te plannen. De aanwezigheid van zware wapens zou dat volgens Reynders plausibel maken. De minister repte ook van een 'nieuwe cel' rondom Abdeslam in Brussel.

Dat zou erop kunnen wijzen dat de aanslagen van gisteren een wraakoefening waren voor de arrestatie. Of - in een alternatieve lezing - een uiting van paniek, omdat de inlichtingendiensten elk moment de rest van de cel konden oprollen. De naar buiten gebrachte passages uit Abdeslams verhoren wijzen erop dat hij zijn taak in Parijs bewust niet heeft uitgevoerd. Hij gooide zijn bomgordel weg en ging ervandoor. Mogelijk zijn de medeleden van zijn netwerk bang dat hij doorslaat.

Maar, zegt Daan Weggemans, terrorisme-expert (Universiteit Leiden), tegen zo'n direct verband pleit dat je niet in drie dagen een aanslag uit de grond stampt. "Het maken van bommen is een zorgvuldig werk en dat vergt enige tijd van voorbereiding", stelt hij. Weggemans suggereert dat de aanslagen misschien al eerder zijn gepland, om plaats te vinden op een ander moment, maar naar voren zijn gehaald om een eventueel doorslaan van Abdeslam voor te zijn.

Guidère ziet het simpeler. "Mogelijk was het de bedoeling dat men zou toeslaan als Abdeslam zou vallen. Maar ik denk veel meer dat IS hier een lange neus naar Frankrijk en België trekt. Het is alsof ze willen zeggen: jullie hebben met Abdeslam een tweederangs-jihadist te pakken, let op, dit zijn de echte professionals."

Lange onderduikperiode
Dat neemt niet weg dat Abdeslam, als betrokkene bij de aanslagen in Parijs, heel wat te vertellen heeft - over het ontstaan en functioneren van terreurcellen, over de omvang van het netwerk waar hij onderdeel van is. Zijn maandenlange onderduikperiode wijst erop dat hij een netwerk kon mobiliseren dat onder de radar van de inlichtingendiensten kon blijven, ook al was heel Europa naar hem op zoek en werd Molenbeek uitgekamd.

Hoogleraar contraterrorisme Edwin Bakker (Universiteit Leiden) waarschuwde dit weekeinde al in deze krant dat het feit dat Abdeslam zo lang ondergedoken kon zitten, erop wijst dat er een cultuur van zwijgen en wegkijken heerst in wijken als Molenbeek, of zelfs van loyaliteit. Terreur wordt niet alleen mogelijk gemaakt doordat er een reservoir aan gewelddadige jihadisten is, maar ook door de sympathiserende ring die zich om dat soort jongens bevindt.

Dat is ook wat de Amerikaanse terrorismedeskundige Daveed Gartenstein-Ross, verbonden aan de Amerikaanse Foundation for Defense of Democracies, is opgevallen. "Dit is het type aanslag, zowel die in Parijs als die in Brussel, waarvan de meeste veiligheidsexperts vijf jaar geleden zeiden dat het onmogelijk was. Want als je een aanslag van deze omvang wil uitvoeren, heb je veel deelnemers nodig. En dus loop je vermoedelijk wel tegen de lamp."

Ontmantelen
"Hier is dat niet gebeurd. In Parijs niet, en in Brussel ook niet. Zelfs ná Parijs lukte het de diensten niet om het netwerk te ontmantelen en in kaart te brengen. Abdeslam wist vier maanden uit handen van de opsporingsdiensten te blijven. Sterker, hetzelfde netwerk slaagde er mogelijk in om een tweede aanslag te plegen." Als inderdaad blijkt dat de aanslagplegers van gisteren behoren tot hetzelfde netwerk, is dat volgens de terrorismedeskundige een unicum in Europa. "Dat is een indicatie hoe groot en veerkrachtig dit netwerk is."

De Amerikaan zegt dat er duidelijk sprake is van een sociaal probleem, dat niet makkelijk is op te lossen. "Een van de grote problemen is dat de moslimgemeenschap niet geïntegreerd is. Dat blijkt uit het feit dat Abdeslam zo lang werd opgevangen door medemoslims in België."

De reactie zal volgens de terrorismedeskundige bestaan uit een nieuwe reeks zware politie-invallen. Er zal waarschijnlijk ook nog meer geïnvesteerd worden in het inlichtingenapparaat. "Maar je zou kunnen stellen dat de dreiging te groot is om aan de inlichtingendiensten over te laten. Je moet je steeds afvragen waarom de terroristen op zoveel sympathie kunnen rekenen bij moslims. Dat probleem los je met deze middelen niet op."

Als Abdeslam gaat praten, kan hij misschien ook duidelijkheid verschaffen over eventuele banden met Islamitische Staat. Zeker is dat de daders in Parijs een link hadden met Syrië: verschillende van hen waren terugkeerders uit dat land.

Najim Laachraoui
Deze week werd bekend dat de Belgische politie nog op zoek is naar een zekere Najim Laachraoui, een Belg van 24 die in september vorig jaar samen met Abdeslam in een huurauto werd gezien bij de Oostenrijks-Hongaarse grens. Ook Laachraoui zou volgens het Belgische OM naar Syrië zijn afgereisd, in februari 2013. Er staat inmiddels een internationaal arrestatiebevel tegen hem uit.

IS eiste de aanslagen in Parijs op, en die van gisteren in Brussel ook (maar noemde daarbij geen namen van de daders). Een dergelijk bericht van IS dient met enige zorgvuldigheid uitgelegd te worden, zegt Weggemans. "IS heeft er baat bij om de aanslagen op te eisen, maar dat wil nog niet zeggen dat zij die ook hebben geïnstrueerd."

De aanslagen kunnen uit naam van IS zijn gepleegd zonder dat sprake is van een directe relatie. Het is ook mogelijk dat het gaat om een centraal aangestuurde actie met mensen die in Syrië zijn getraind. De Nederlandse Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid Dick Schoof waarschuwde vorige week dat IS waarschijnlijk over een speciale eenheid beschikt, die belast is met het plannen van aanslagen met goed getrainde terroristen in het buitenland.

De migratiecrisis heeft de risico's van import-jihadisten versterkt, meent Gartenstein-Ross. "Inlichtingendiensten hebben geen zicht op wie er allemaal binnenkomen. Veel migranten uit het Midden-Oosten die naar Europa trekken, hebben een sterke band met het moederland, en sommigen houden er extremistische ideeën op na. Dit vormt een veiligheids-, maar ook een maatschappelijk risico. De populistische partijen in Europa spinnen hier garen bij, zoals in Nederland en Duitsland. Kijk maar naar hun electorale succes."

IS speelt hierop in, zegt de deskundige. "Wat de jihadisten nu willen, is de polarisatie in Europa verder aanwakkeren. Tussen 'blanke' Europeanen en 'moslims'. Dit is ook wat ze zelf zeggen."

Patroon
Hoe dan ook passen de aanslagen van gisteren in een patroon, menen de deskundigen, een patroon waarbij kleine groepen jihadisten de inlichtingendiensten keer op keer te snel af zijn. De Franse arabist Guidère stelt dat Brussel een kopie van Parijs is. "Verschillende emblematische plaatsen zijn tegelijk getroffen. Er is heel wat voorbereiding voor nodig, maar de uitvoering kan met een paar personen. Net als in Parijs moet je denken aan een paar commando's van twee à drie man."

Is het mogelijk dit te voorkomen? Gartenstein-Ross wijst op de tekortkomingen die onherroepelijk aan inlichtingenwerk kleven. "Om één persoon continu te monitoren heb je minstens 24 mensen van de inlichtingendienst nodig. Als je kijkt hoeveel mensen er naar Syrië zijn vertrokken, dan weet je dat het een onmogelijke taak is om ze allemaal te volgen. En dan hebben we de IS-aanhangers nog buiten beschouwing gelaten."

Bovendien heeft de Snowden-affaire ook jihadisten in de kaart gespeeld, meent de Amerikaan. Door de onthullingen van de klokkenluider weten terroristen waartoe de inlichtingendiensten in staat zijn. Nu ze weten welke sporen zij achterlaten, weten ze ook hoe ze hun sporen moeten uitwissen, aldus Gartenstein-Ross. "De leden van IS communiceren via versleutelde netwerken, waardoor inlichtingendiensten hen nu moeilijk digitaal kunnen volgen."

De aanslagen bewijzen ook weer eens hoe moeilijk het is om 'zachte doelen', plekken waar veel mensen bijeen zijn in de publieke ruimte, adequaat te beschermen. Anders dan 'harde doelen' (denk aan militaire bases, kerncentrales) kunnen metro's, bussen of winkelstraten feitelijk niet afgesloten worden voor eenlingen met kwade bedoelingen - tenzij we in een gemilitariseerde samenleving willen wonen.

Terreurexpert Teun Van Dongen ziet een "zorgwekkende trendbreuk sinds de aanslagen op de redactie van het blad Charlie Hebdo in Parijs", juist op het vlak van die zachte doelen. De aanslagen die sindsdien zijn gepleegd vertonen "qua complexiteit en dodelijkheid een opgaande trend." IJkpunt in die waarneming zijn de recente aanslagen en niet die van meer dan tien jaar geleden zoals die op de Twin Towers in New York of die op de metro in Londen en Madrid.

Bij Charlie Hebdo ging het nog om een aanslag op een afgebakende groep mensen. De laatste aanslagen zijn niet gericht op een kleine groep, maar zijn bedoeld om zo veel mogelijk slachtoffers te maken. "Dat is het patroon. Bij de keuze van de doelen speelt ook mee dat het gaat om voor iedereen herkenbare doelen, zoals het vliegveld Zaventem. Het zorgt ervoor dat mensen denken: Dat kan ons ook overkomen."