Stephen Hawking (1942-2018): Een medisch en wetenschappelijk wonder

Jarenlang bekleedde hij de Lucasian leerstoel in Cambridge, het wereldberoemde professoraat in de wiskunde dat ooit door Sir Isaac Newton was vervuld. “Als dit zijn stoel is geweest, is er duidelijk aan gesleuteld”, grapte hij vaak, verwijzend naar de rolstoel waar hij bijna een halve eeuw aan gekluisterd was.

De leerstoel was niet de enige reden waarom Stephen Hawking, die gisteren op 76-jarige leeftijd overleed, vaak in één adem werd genoemd met Newton en Einstein. Zelf vond hij dat onzin, een hype die door de media in stand werd gehouden. Al begreep hij wel dat hij perfect voldeed aan het stereotiepe beeld van de geniale wetenschapper. Het machteloze lichaam waar alle spierkracht uit was verdwenen en dat tegelijk zo’n krachtig brein herbergde.

Toen hij in 1988 bij het grote publiek bekend werd, als auteur van de internationale bestseller ‘A Brief History of Time’ (‘Het heelal’, in de Nederlandse vertaling), was hij zijn eigen stem al kwijt. Drie jaar eerder had hij bij een bezoek aan de deeltjesversneller bij Genève een longontsteking opgelopen en de levensreddende operatie kostte hem het gebruik van zijn stembanden.

Mythische status

Een vriend knutselde van een oud antwoordapparaat een stemcomputer in elkaar en die bleef hij sindsdien gebruiken. Hij raakte zo gewend aan zijn tweede stem dat hij elke modernisering weigerde. Het mechanische geluid droeg bij aan zijn bijna mythische status. Net als het vervreemdende effect dat zijn antwoorden pas minuten na een vraag te horen waren – hij dicteerde zijn zinnen letter voor letter aan zijn computer: de cursor bewoog over het beeldscherm en met een schakelaar in zijn hand liet hij hem telkens op de juiste plaats stoppen. Later kon hij de cursor alleen nog met zijn kaakspier sturen.

In wetenschappelijke kring was Hawking toen al geen onbekende meer. De beroemde Amerikaanse kosmoloog, wijlen Carl Sagan vertelde ooit dat hij in 1974 een lezing over buitenaards leven had gegeven voor de Royal Society in Londen en bemerkte dat het in de aangrenzende zaal veel drukker was. Daar was hij getuige van een eeuwenoud ritueel, de inhuldiging van nieuwe leden van de Society. Sagan: “Op de voorste rij zat een jongeman in een rolstoel die heel langzaam zijn naam in een boek schreef. Toen hij eindelijk klaar was, klonk er een enthousiast applaus. Stephen Hawking was toen al een levende legende.”

Twee maanden daarvoor had hij zijn collega’s versteld doen staan met zijn bewering dat zwarte gaten niet helemaal zwart zijn. Deze hemellichamen danken hun naam aan het feit dat alles wat te dicht in de buurt komt, binnen de zogeheten horizon, onherroepelijk wordt aangetrokken. Zelfs het licht weet dan niet meer te ontsnappen.

Maar is dat wel zo, vroeg Hawking zich af . Volgens de quantumtheorie ontstaan er vanuit het niets voortdurend deeltjesparen. Normaal lossen die ook weer in een fractie van een seconde op, maar stel nu eens dat zo’n paar door de horizon van een zwart gat wordt gescheiden. Het ene deeltje wordt dan opgeslokt, terwijl het ander aan een ruimtereis kan beginnen.

Het netto-effect, rekende Hawking voor, is dat zwarte gaten ietsje krimpen en straling afgeven, de zogenoemde Hawkingstraling. Zijn naam was gevestigd, hij was de eerste die de twee pijlers van de moderne natuurkunde, de quantum- en de relativiteitstheorie, wist te combineren en daar een nieuw fenomeen uit kon herleiden.

Geen uitzonderlijke leerling

Stephen William Hawking werd op 8 januari 1942 in Oxford geboren, op de kop af driehonderd jaar na de dood van een andere grootheid uit de natuurkunde, Galileo Galilei, zoals hij zelf graag memoreerde. De familie woonde destijds in Londen, maar was voor de geboorte van Stephen naar Oxford uitgeweken, omdat het in de hoofdstad te gevaarlijk was geworden vanwege de Duitse bombardementen.

Na zijn schoolopleiding – hij was een goede, maar geen uitzonderlijke leerling – schreef hij zich aan de universiteit van Oxford in voor een studie natuurkunde. Dat lag niet meteen voor de hand. Zijn vader, een specialist in tropische geneeskunde, zag liever dat hij medicijnen ging studeren, maar Stephen prefereerde de wiskunde. Omdat dat niet in Oxford werd gedoceerd, koos hij voor de studie ‘ernaast’, de fysica.

Na zijn afstuderen switchte hij voor zijn promotieonderzoek naar Cambridge. Volgens een anekdote die hij zelf graag in leven hield, kwam dat omdat hij niet de hoogste score voor zijn afstuderen dreigde te halen. Hij zei toen tegen zijn examinatoren dat hij naar Cambridge zou overstappen als hij het toch zou halen, en anders in Oxford zou blijven. Hij kreeg zijn hoge score.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

De werkelijke reden was vermoedelijk dat hij als puber was gefascineerd door het heelal. In die tijd, midden jaren vijftig, woedde er een stevig debat over de vraag of het heelal statisch was en niet van grootte veranderde, of dat het uitdijde. De meeste sterrenkundigen waren overtuigd van het laatste maar dat was voor de jonge Hawking een onverkwikkelijke gedachte.

Hoe dan ook, hij wilde de kosmos gaan bestuderen, maar in Oxford was de zon de enige ster waar men de kijkers op richtte. Dus werd het Cambridge, waar hij hoopte te kunnen gaan werken bij de beroemde Fred Hoyle, de meest fervente aanhanger van het statische heelal.

De klapper

Maar Hoyle werd niet zijn promotor en gaandeweg verlegde Hawking het vizier. Hij trok al vrij snel de aandacht met zijn onderzoek van zwarte gaten waaruit bleek dat het geen theoretische rariteiten waren, zoals velen toen nog dachten, maar dat ze echt bestonden, als het onvermijdelijke levenseinde van grote sterren. Een paar jaar later volgde de klapper met de Hawkingstraling.

Medisch gezien was hij toen al een wonder. In 1963, kort na zijn aankomst in Cambridge, werd bij hem ALS geconstateerd, een ziekte waarbij de patiënt gestaag de macht over zijn spieren verliest. De prognose luidde dat hij nog twee jaar te leven had. Dat was (en is nog steeds) een gemiddelde – een klein percentage leeft langer dan tien jaar met ALS. Maar Hawking zou alle records breken.

Ondanks de aankondiging van een vroege dood zette hij zijn promotieonderzoek door. Hoewel: bij Hawking leek de ALS juist te prikkelen. “Ik heb het grootste deel van mijn leven geleefd met de gedachte vroeg te zullen sterven”, zei hij een paar jaar geleden. “Tijd is daarom altijd heel kostbaar geweest. Ik wilde zo veel doen. Ik had een hekel aan tijd verspillen.”

In 1965 huwde hij Jane Wilde, bij wie hij drie kinderen kreeg, de jongste in 1979. Toen was hij al zo ver verlamd dat hij geheel hulpbehoevend was. De continue zorg stelde hem voor hoge kosten die ook niet konden worden opgebracht door de Lucasian leerstoel die hij van 1980 tot 2009 bekleedde.

Publiek figuur

De financiële nood bracht hem ertoe ’A Brief History of Time’ te schrijven. Uitgevers zagen aanvankelijk niets in deze onbegrijpelijke kost, maar uiteindelijk 10 miljoen lezers wel. Het succes veranderde zijn leven op slag. Hij kon zich privézorg permitteren, bewoog zich meer in het maatschappelijk leven en werd zelfs een publiek figuur. Hij had een rol in de populaire tekenfilmserie ’The Simpsons’ , in 'Star Trek: The Next Generation' en in 'The Big Bang Theory'. In 2013 kwam zijn autobiografie uit, 'My Brief History', waarop in 2016 de film 'The Theory of Everything' werd gebaseerd.

Tekst gaat verder onder de tweet

Het succes leidde er ook toe dat zijn huwelijk strandde. In 1991 scheidde hij van zijn vrouw, een paar jaar later trouwde hij met zijn verpleegster. Een relatie die tien jaar standhield.

Net als ooit Einstein beet ook Hawking zich vast in een zoektocht naar een ‘Theorie van Alles’ die alle bekende natuurkrachten zou verenigen. In zijn boek voorspelde hij nog dat zo’n theorie er voor het nieuwe millennium zou zijn – “En dan kennen we de geest van God”, schreef hij erbij. Maar toen de natuurkunde in 2000 nog niet zo ver bleek te zijn, moest hij toegeven dat hij veel te optimistisch was geweest.

In wetenschappelijk opzicht zou hij na de Hawkingstraling geen grote noten meer kraken. Het was zonder meer fenomenaal dat hij ondanks zijn verlammende ziekte op het hoogste niveau kon blijven meedraaien.

Concrete bijdrage

Over zijn concrete bijdrage aan de wetenschap werd wisselend geoordeeld. Het digitale tijdschrift Physics World vroeg in 1999 aan 250 vooraanstaande fysici welke vijf collega’s het meest aan het vak hadden bijgedragen. Einstein werd door bijna iedereen genoemd. Stephen Hawking kreeg slechts één stem. Maar toen de enquête in 2012 werd overgedaan – bij zijn zeventigste verjaardag – eindigde hij als de op één na meest vooraanstaande, nog levende fysicus.

Hawking werd in zijn leven overladen met prijzen en eerbetonen. Hij was al in 1974 lid van de eerbiedwaardige Royal Society en werd in 1982 benoemd tot commandeur van het Britse Rijk. In 2012 kreeg hij een prominente rol bij de openingsceremonie van de Paralympische Spelen in Londen.

Eén prijs ontbrak: de Nobelprijs. Toen hij daar een vraag over kreeg, antwoordde hij met gevoel voor understatement: "De Nobel wordt alleen aan theoretisch werk toegekend dat door observaties is bevestigd. Het is zeer, zeer lastig om de zaken waar ik aan heb gewerkt, waar te nemen."

Einstein

Stephen Hawking werd op 8 januari 1942 geboren. Hij refereerde er graag aan dat dit exact 300 jaar na de sterfdag van Galileo Galilei was. Hij overleed op 14 maart, de verjaardag van Albert Einstein.

Lees ook:

Collega's over Stephen Hawking: Wiskundig scherp, intuïtief sterk, maar geen wereldtop. Wel een legende.