South Stream snijdt dwars door de Unie

De Europese Unie begon in 1951 als de EGKS, de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. Om te zorgen dat de Tweede Wereldoorlog de laatste zou zijn, moest er één markt komen voor staal en energie, en de wederopbouw van de vroegere vijanden gezamenlijk ter hand worden genomen. Nu, 63 jaar later, is van een gemeenschappelijk energiebeleid van de nu 28 lidstaten tellende EU geen sprake. Elk land sluit zijn eigen contracten voor gas, olie, kolen en elektriciteit.

Het ontbreken van een open Europese energiemarkt is al lastig in rustige politieke tijden, maar nu de Europese Unie en Rusland tegen elkaar opbieden met sancties, wordt de verdeelheid binnen de Unie een pijnlijke zaak. Oost-Oekraïne en de annexatie van de Krim zijn de inzet van een geopolitieke spel, met gas als wapen.

De 28 landen van de EU onderhandelen elk zelfstandig met Rusland, dat handig en handenwrijvend van deze verdeeldheid gebruikmaakt. En ondertussen wordt met de EU gevochten over de aanleg van een pijpleiding voor gas vanuit Rusland, door de Zwarte Zee, door Bulgarije, Servië, Hongarije, Oostenrijk, Slovenië naar het Italiaanse eindpunt in het grensstadje Tarvisio, met nog een aftakking naar Kroatië. Deze pijpleiding, South Stream, is een splijtzwam geworden tussen de EU-landen, tot groot genoegen van Rusland.

Vrees voor Gazprom
Over een traject van 2446 kilometer komen vier pijpen met een diameter van 80 centimeter. Hierdoor kan per jaar 63 miljard kubieke meter Russisch gas naar Europa worden gepompt. In 2018, zo wil Rusland, moeten die gaspijpen klaar zijn en 38 miljoen huishoudens van gas voorzien voor haard, geiser en fornuis.

Veel landen in Zuid-Europa lopen warm voor de Russische pijplijn, waarvan het Europese deel nog moet worden aangelegd. De rest van de Unie vreest de dominante positie van Gazprom, de Russische gasleverancier, en daarmee de lange arm van het Kremlin.

Polen, dat het anti-Ruslandkamp in de EU aanvoert, kreeg vorige week te maken met de toorn van Moskou. De gaskraan naar Polen werd even een klein stukje dichtgedraaid. Een speldenprik, maar toch een voorproefje van wat komen gaat, als Rusland wordt dwarsgezeten. Moskou ontkende overigens verontwaardigd dat het minder gas had geleverd vorige week. Maar toch; de toon is gezet, moeten ze in het Kremlin hebben gedacht.

Ondertussen gaat Gazprom voort met de aanleg van South Stream. Voor Rusland is South Stream niet alleen een mogelijkheid om nog meer gas af te zetten in Europese landen. Het maakt die landen bovendien afhankelijker van Russische energie, en is daarom een prima wapen in de verdeel-en-heers strategie van Moskou.

Boven de gaskraan hangt de machtige hand van president Poetin. Hij kan de toevoer van gas afknijpen als het Westen hem niet laat begaan in de voormalige Sovjetstaten, zoals Oekraïne. Zo gijzelt het Kremlin de EU. Westerse boycotmaatregelen kunnen een bijzonder hoge prijs krijgen: geen gas meer uit Rusland. De Zuid-Europese staten willen daar niet mee geconfronteerd worden.

Nu al is de EU voor 25 procent van zijn gas afhankelijk van import uit Rusland. Via een aantal grote pijpen stroomt dat naar Europese landen. Een ervan is Nord Stream, die onlangs gereed kwam en door Noord-Europa en de Oostzee loopt.

Daarnaast zijn er Jamal, door Wit-Rusland, en Sojoez en Brotherhood door Oekraïne. In dat laatste land begint het verhaal achter South Stream. Rusland wil niet langer afhankelijk zijn van Oekraïne om zijn gas naar Europa te transporteren. Oekraïne betaalt de eigen gasrekening niet of nauwelijks aan Gazprom, het Russische staatsbedrijf voor olie en gas. Het Oekraïense gasbedrijf Naftogaz levert het Russische gas door aan de bevolking, maar er ligt inmiddels een onbetaalde rekening van 2,5 miljard euro. In juni heeft Gazprom de levering van gas aan Oekraïne stopgezet. Hoe het land zonder dat gas de doorgaans strenge winter door moet komen, is onduidelijk.

Ultiem drukmiddel
Tegelijkertijd stroomt nog altijd een derde van het gas dat Gazprom aan de lidstaten van de Europese Unie levert via de Sojoez- en Brotherhoodpijpen over Oekraïens grondgebied. De Russen verdenken Kiev en Naftogaz ervan illegaal gas af te tappen of dat deze winter te zullen doen. Bovendien wil Moskou niet langer aan 'de vijand' betalen voor het transporteren van zijn gas. Het Kremlin wil evenmin belemmerd worden in zijn politieke aspiraties en invloed in het gebied.

Als het gas straks ook via South Stream naar de Europese Unie kan stromen, geeft dat president Poetin de mogelijkheid de gaskranen van Sojoez en Brotherhood zonder aarzelen dicht te draaien en Oekraïne in de kou te zetten, als het beleid van dat land hem niet bevalt. Het is een ultiem drukmiddel met misschien wel meer effect dan in het geniep wapens en troepen inzetten in Donetsk en omgeving.

Vandaar dus South Stream, die om Oekraïne heen gaat, op twee kilometer diepte over de bodem van de Zwarte Zee, naar Europa. Een investering van zeker 40 miljard euro. En zelfs voor Gazprom is dat een fiks kapitaal.

Met South Stream wil Rusland zijn gasexport naar Europa veiligstellen. Het lijkt een vriendelijk Russisch gebaar aan de landen van de EU, maar veel lidstaten vrezen voor een nog grotere afhankelijkheid van Moskou als het om energie gaat. Dit geldt voor de Europese Commissie en de noordelijke en westelijke landen van Europa.

Onderzoek Europese Commissie
Nederland betrekt maar 5 procent van zijn gas uit Rusland. Maar Duitsland, via Nord Stream, al 37 procent. En landen als Bulgarije, Kroatië, Hongarije en Slowakije zijn voor 80 tot 100 procent afhankelijk van Gazpromleveringen via de pijpleidingen door Oekraïne. Oostenrijk en Slovenië kopen zo'n 60 procent van het benodigde gas van Gazprom, en Italië bijna 50 procent.

Deze landen willen geen risico lopen met hun gasvoorziening, zeker niet nu de winter voor de deur staat. Zij willen dat Gazprom South Stream zo snel mogelijk voltooit.

De Europese Commissie is een onderzoek gestart naar de bouw van South Stream met het oog op marktordening en een mogelijk dominante positie van Gazprom.

De Commissie oordeelde eerder dit jaar al dat het bedrijf in strijd handelt met wat de Derde Energierichtlijn heet: om te voorkomen dat een energieproducent een te dominante positie op de Europese markt krijgt, mag die niet ook nog eigenaar zijn van de infrastructuur, waaronder pijpleidingen. En dat is wel het geval met Gazprom en South Stream. Het bedrijf produceert het gas en heeft de pijpleiding voor de levering in handen.

De Europese Commissie kan niet voorkomen dat Gazprom South Stream aanlegt, maar na de ingebruikname van de pijpleiding wel hoge boetes opleggen en de capaciteit beperken.

'Kunstmatige obstructie'
Toch boekte de Commissie al haar eerste succes in de strijd tegen Gazprom. Zij oefende grote druk uit op Bulgarije om de bouw van South Stream, die daar een jaar geleden begon, voorlopig stil te leggen omdat die in strijd is met de EU-regels. De Russische minister van buitenlandse zaken, Lavrov, bestempelde de handelswijze van de Europese Commissie als 'kunstmatige obstructie' en 'in strijd met het internationaal recht'.

Met een vooruitziende blik hebben de Russen met alle landen waar South Stream doorheen gaat, bilaterale overeenkomsten gesloten. Daarin heeft elk land voordeeltjes gekregen, variërend van 10 procent korting op gasleveranties tot bouwcontracten, en dus werkgelegenheid, bij de aanleg van South Stream.

Het gevolg is verdeeldheid in de Europese Unie. De bedoeling was de Europese energiemarkt te liberaliseren en dominante posities van olie- en gasbedrijven te voorkomen. Maar de Zuid-Europese staten zijn volledig afhankelijk en in de ban van Russisch gas en verdedigen deze energievoorziening met verve.

Zo is een open Europese markt voor energie, en dan vooral gas, nog ver te zoeken en speelt Rusland de lidstaten tegen elkaar uit om zijn dominante positie op de gasmarkt te behouden en liefst nog te verstevigen. Tegelijkertijd kan het op sommige landen van de Unie stevige druk uitoefenen om Europese sancties tegen Rusland te voorkomen, te verzachten of uit te stellen. South Stream is een krachtig Russisch instrument geworden in de geopolitieke machtsstrijd met de Europese Unie.

Volg de auteur van dit artikel ook op Twitter.