Somberen over het Antropoceen

Het Antropoceen is ontdekt, het tijdperk waarin de mens de belangrijkste kracht is die de aarde beïnvloedt. De term raakte ruim vijftien jaar geleden in zwang door meteoroloog Paul Crutzen. Hij verwees ermee naar onze grote invloed op de aarde. Er zou een nieuw geologisch tijdvak zijn aangebroken: na het Holoceen, dat zo'n 12.000 jaar terug begon, volgt nu het Antropoceen. Nog nooit was de mens zo dominant als tegenwoordig.

Als het over het Antropoceen gaat - en het gaat er de laatste tijd veel over - is de toon somber. Toen Filosofie Magazine er een special aan wijdde, stond op de omslag van het blad een verweerde tandenborstel, een aansteker en ander afval. 'Gevonden in de maag van een albatros - welkom in het Antropoceen', luidde de begeleidende tekst. 'Overleven in het Antropoceen', luidde een kop in deze krant, boven een verslag van een debat tussen de filosofen Peter Sloterdijk en Bernard Stiegler over de schadelijke invloed van de mens.

Is die somberheid over het Antropoceen terecht? De dominantie van de mens over de natuur is ongekend. Maar diezelfde dominantie zorgt er ook voor dat ziektes overwonnen zijn en dat voedselschaarste kan worden teruggedrongen. Is er te veel bezorgdheid over het Antropoceen?

Alarmisme

"Te bezorgd? We zijn niet bezorgd genoeg", reageert Pieter Lemmens. Hij is techniekfilosoof aan de Radboud Universiteit en leidde het hierboven genoemde debat tussen Sloterdijk en Stiegler in met een lezing. "Onze collectieve impact op de biosfeer is groter dan welke natuurlijke factor ook", zegt Lemmens. "De mens is een geologische factor geworden. De destructieve werking op de ecologie is enorm. Sommige analyses schatten dat we nog een jaar of dertig hebben, daarna is de capaciteit van de planeet uitgeput."

Dat er alarm wordt geslagen over het Antropoceen, herleidt Lemmens tot een ethische kwestie. We hebben er een potje van gemaakt. De toestand van de planeet moet aanzetten tot drastische gedragsverandering. Ook in de stand van de wijzers van de Doomsday Clock is dat denken vertaald. Die klok geeft aan hoe dicht de mensheid bij een door de mens zelf veroorzaakte wereldwijde ramp is. Sinds dit jaar staat de klok op 2,5 minuut voor twaalf, mede vanwege het falende beleid om klimaatverandering tegen te gaan.

Misplaatst alarmisme, vindt Rypke Zeilmaker. Hij is wetenschapsjournalist en probeert als fotograaf het Antropoceen in beeld te brengen. In zijn artikelen, onder meer voor Elsevier en Het Financieele Dagblad, plaatst hij kritische kanttekeningen bij het natuur- en klimaatbeleid. "Alarmisme is een verdienmodel geworden", zegt Zeilmaker. "Hoe zorg je ervoor dat overheden geld vrijmaken voor maatregelen? Niet door goed nieuws te verspreiden. Neem Chris Thomas' studie over hoe door klimaatopwarming de biodiversiteit zou afnemen. Wel een miljoen soorten zouden uitsterven. Later bleek dat zijn methode tot 160 procent overschatting van dat aantal kan leiden. Niettemin werden de onderzoeksresultaten overgenomen, onder meer door het IPCC. Uiteindelijk leidt de alarmistische boodschap tot verdragen die ngo's geld opleveren, maar waarvan zelden duidelijk is wat het ecologisch rendement is."

Eerdere jobstijdingen kwamen niet altijd uit. De beroemdste is waarschijnlijk het Rapport van de Club van Rome, dat in 1972 verscheen. Met het heersende consumptiepatroon zouden belangrijke grondstoffen opraken. Eén van de voorspellingen luidde dat olievoorraden al in 1992 zouden zijn uitgeput. Maar nog steeds worden er dagelijks miljoenen vaten per dag opgepompt. Tegelijkertijd gaat de klimaatverandering sneller dan in veel voorspellingen werd verwacht. Het is warmer geworden.

"Ik beschik niet over een glazen bol. Maar het staat vast dat de hoeveelheid grondstoffen beperkt is", zegt Lemmens. "Er is een grens waarmee we binnen afzienbare tijd te maken krijgen. Alle reden dus om gealarmeerd te raken. Het is tijd voor een energietransitie."

Overwinningen

Die transitie is in gang gezet, mede door het Energieakkoord dat het kabinet sloot met veertig organisaties, van de FNV tot Shell. Een waaier aan maatregelen moet de economie verduurzamen. Vijf kolencentrales dicht, is één van de plannen, en vele windmolens erbij de komende jaren. Dat het roer om moet, is duidelijk.

Publicist en filosoof Jaffe Vink denkt niet dat de neiging tot pessimisme over het Antropoceen is terug te brengen tot lobbygroepen die er baat bij hebben de zaken somber voor te stellen. In 'Wie is er bang voor vooruitgang' (2014), waarin hij zich buigt over 'de apocalyptische verleiding' van het Antropoceen, geeft Vink een filosofische verklaring. "We hebben in de laatste tweehonderd jaar een ontzagwekkende vooruitgang geboekt. Natuurlijk is er nog steeds honger en armoede onder een fors deel van de wereldbevolking, maar ze nemen af en dat is een triomf. Onze rijkdom aan voedsel is een overwinning op honger en armoede. Onze rijkdom aan kennis is een overwinning op het analfabetisme. In tweehonderd jaar! Deze verandering is zo snel gegaan dat ze ons soms verdwaasd achterlaat. Bang en verontrust. Het is aan het menselijk vernuft om onnodige angst weg te nemen en de toekomst van het Antropoceen gestalte te geven."

Het huidige tijdvak vormt volgens Vink in andere woorden vooral een pedagogische uitdaging. "Een albatros met een verweerde tandenborstel in zijn maag, dat moet niet gebeuren. We moeten onze rommel opruimen. Maar waarom niet ook eens zo'n stoere maaidorsmachine op een veld met wuivend graan op de cover van je tijdschrift? Leg het uit: moderne gewasveredeling en genetische modificatie. Neem de angst weg. Er is genoeg voedsel voor zeven miljard mensen en er is minder landbouwgrond nodig. Het Antropoceen kan goed zijn voor mens én natuur."