Sociale dienst / Verstrikt in de samenwerking

'Mijnheer De Wit?' Mario Ferreira (30) kijkt vragend rond in de hal waar enkele Dordtenaren zitten te wachten op vastgeschroefde plastic stoeltjes. Hij knikt naar de twee halwachten, die de grens markeren tussen de hal en de dertien spreekkamers in de gang even verderop. Mijnheer De Wit komt aangelopen, petje op, vlassig ringbaardje en handschoenen zonder vingers. En mét plastic tas met papieren, vaak de vaste bagage van mensen die een bijstandsuitkering komen aanvragen. ,,Ja, ik heb de hele rataplan meegenomen'', zegt De Wit terwijl hij plaatsneemt in de spreekkamer. ,,Papieren, je moet ze nooít weggooien.'' Hij rommelt in het tasje.

,,Zo mijnheer De Wit, vertelt u eens in het kort uw situatie. Wat is er aan de hand?'', vraagt Ferreira, sinds twee jaar bijstandsconsulent bij de sociale dienst. De Wit steekt van wal: ,,Ik heb dus een huis gekregen in Dordrecht. En ik heb de huur vooruitbetaald, maar ik heb ook nog de huur van mijn oude huis in Borculo betaald. Dus ik wil...'' Zijn mobiele telefoon gaat. ,,Ja, min 41 euro sta ik. Ik zit nou bij de sociale dienst om een voorschot te vragen. Ja, dus ik ga nou ophangen, bedankt pa.''

Ferreira heeft geduldig gewacht en vraagt: ,,Wat heeft u hiervoor gedaan? Kreeg u een uitkering of had u werk?'' De Wit trekt zijn schouders op: ,,Mijn rug is kapot. Ik mag niet werken en ben ook niet afgekeurd. Ik hang er al jaren tussenin.''

Het blijkt dat hij tot november een uitkering kreeg in zijn oude woonplaats Borculo. Hij krijgt nog een restje vakantiegeld uitgekeerd en wil nu een voorschot vragen voor de verhuiskosten. ,,Ik ben al drie keer bij het CWI (Centrum voor Werk en Inkomen, red) geweest. Ik moest steeds terugkomen.''

Ferreira zegt met duidelijke stem: ,,U zit hier om broodnood. Kunt u nergens mee-eten?''. De Wit: ,,Ik eet wel bij familie, maar die moet ik betalen. En ik sta rood, alles is op.''

,,Goed'', zegt Ferreira. ,,Ik ga kijken wanneer u dat vakantiegeld krijgt. Als dat binnen een paar dagen wordt overgemaakt, krijgt u geen voorschot van ons. Dan heeft u namelijk al geld. Ik ga het uitzoeken en dan bel ik u daarover terug. Oké?''

,,Ja, want ik kan hier ook geen rekening openen'', zegt De Wit. ,,Geen bank wil me hebben, alleen de Postbank wil iets doen als je een uitkering hebt.''

,,Ja'', knikt Ferreira, met in zijn achterhoofd de stapel werk op zijn bureau, vijf verdiepingen hoger. ,,U wordt waarschijnlijk nog een keer uitgenodigd. Dan kunt u bijzondere bijstand aanvragen voor de verhuiskosten. Maar ik zoek eerst uit of u een voorschot krijgt en dan bel ik u, goed?''

Ze lopen de kamer uit. De Wit (,,41 en al opa'') wil zijn verhaal nog kwijt over zijn nieuwe huis in Krispijn. ,,De trap brak af onder mijn voet. En het raam was kapot, maar de woningbouwvereniging wilde hem pas na het weekeinde maken. Dus, ja hoor, toen is mijn videorecorder gejat. Ik had het nog zo gezegd, maar nee, ze wilden pas maandag komen.''

Ferreira neemt kordaat afscheid en stapt in de lift. Hij heeft bureaudienst vandaag en behandelt alle verzoeken om voorschotten. Daarnaast ligt er nog een flinke ,,werkvoorraad'' van uitkeringsaanvragen die hij moet controleren. De laatste twee weken is er een grote golf dossiers binnengekomen van het CWI, waar mensen zich sinds 1 januari dit jaar eerst moeten melden als ze een uitkering willen aanvragen.

,,We hebben in tien werkdagen 90 aanvragen gekregen, dat is gigantisch. Normaal is dat de helft'', zegt Trijnie Kop, hoofd van 'bureau intake' waar Ferreira en nog vijf bijstandsconsulenten werken. Ze is aan het uitzoeken waar de oorzaak ligt. Maar de hele afdeling weet het antwoord eigenlijk al: bij het CWI kunnen ze het werk niet aan. Van consulent tot afdelingshoofd en wethouder: niemand windt er doekjes om dat de samenwerking met het CWI slecht loopt. ,,We krijgen nu nog aanvragen binnen van mensen die in oktober al naar het CWI zijn gegaan. Volgens de wet moet een aanvraag binnen acht weken zijn behandeld. Maar als het CWI er al twee maanden over doet, halen we dat nooit.''

Het idee achter het CWI is prachtig, vindt Kop. Per 1 januari dit jaar kwam er één loket voor werkzoekenden en uitkeringsgerechtigden, een idee van het vorige kabinet. De sociale dienst, het voormalige arbeidsbureau en uitkeringsinstellingen zoals het Gak, moesten samenwerken in het Centrum voor Werk en Inkomen. Er zijn inmiddels 131 CWI's in heel Nederland. Filosofie: werk gaat boven inkomen. Dus éérst mensen aan het werk proberen te krijgen en dan pas een uitkering aanvragen.

Maar in Dordrecht heeft het voor de medewerkers van de sociale dienst ontluisterende gevolgen gehad. ,,Wij hadden zelf al jaren een goede aanpak'', vertelt Kop in het kleine vergaderhok van haar afdeling. ,,Als mensen bij ons bijstand kwamen aanvragen, probeerden we ze eerst aan het werk te krijgen. Zeker als het ging om jongeren. Als die langskwamen kregen ze geen uitkering maar de adressen van tien uitzendbureaus. Zo hielden we zeventig procent van de mensen die goed terecht konden op de arbeidsmarkt, uit de bijstand.'' Twee jaar geleden kreeg de sociale dienst Dordrecht een prijs van het ministerie van sociale zaken.

,,En op 1 januari dit jaar gebeurde het volgende'', zegt Kop. Ze loopt het vergaderhok uit en komt terug met een vuistdik pak papier. ,,De werkprocessen CWI'', leest ze zuchtend de titel voor. Die landelijk vastgestelde werkwijze voor alle CWI's maakte een einde aan de invididuele aanpak van gemeenten. ,,Een werkzoekende moet daar eerst langskomen voor de 'klantherkenning' van tien minuten'', zegt Kop. ,,Dan krijgt hij een of twee weken later een afspraak voor een 'werkintake' om te bepalen wat hij kan. Weer twee weken later kan hij een bijstandsuitkering aanvragen.''

Kop vervolgt: ,,Waar wij iemand meteen naar een werkgever stuurden, doet het CWI dat pas twee of drie weken later. Dan zit iemand al een paar weken zonder geld. Als iemand dan terugkomt bij het CWI om een bijstandsuitkering aan te vragen, is het veel moeilijker om dat af te wijzen. 'Ik heb geen geld', zegt iemand dan. 'Ik wil een voorschot.' En dan verwijst het CWI diegene door naar ons.''

,,Vervolgens krijgen wij de agressie over ons heen'', zegt consulent Berry Mulder (55) even later. ,,Het CWI is veel te bang om mensen weg te sturen.''

Zuur, vindt Kop dat. ,,Ik weet dat ze bij het CWI hard werken. Ze moeten ook veel nieuwe dingen leren. De medewerkers zijn afkomstig van het arbeidsbureau en moeten voor het eerst bijstandsaanvragen afhandelen. Dat is moeilijk. Maar onze poortwachtersfunctie is grotendeels verloren gegaan. We moeten nu alles dubbel controleren.''

De medewerkers van de 'soos' hebben geprobeerd om hun werkwijze bij het CWI in te voeren, vertelt ze. ,,Vanaf 1999 tot 1 juli dit jaar waren onze medewerkers gedetacheerd bij het CWI. Maar de culturen botsten. Geen van onze medewerkers wilde uiteindelijk bij het CWI in dienst komen.''

Het resultaat is een wij-zij cultuur, zoals blijkt uit de grapjes die over het CWI worden gemaakt. ,,Komt die stoel van het CWI? Daar wil ik niet op zitten'', lacht iemand vlak voor een bespreking. ,,Kijk, wij moeten al deze controle-formulieren invullen, omdat zij het niet goed doen'', zucht een ander.

,,Het is gek'', zegt Ferreira, eerder gedetacheerd bij de sociale dienst in Rotterdam. ,,Twee jaar geleden was het CWI nog een hype in sociale zekerheidsland. Als je niet meedeed, miste je wat. Nu blijkt dat ene loket niet van de grond te komen.''

Maar wíj draaien daar financieel voor op, zegt Ria Kortland, manager van de afdeling 'uitstroom en activering', die zetelt op de derde verdieping. Kortland maakt zich zorgen over de nieuwe bijstandswet die het demissionaire kabinet voorstelt. Daarin worden gemeenten volledig financieel verantwoordelijk voor de bijstandsuitkeringen. Nu kunnen gemeenten nog 75 procent van de uitkeringskosten declareren bij het Rijk. Straks krijgen ze één budget waaruit ze het allemaal moeten doen. ,,We zijn blij met die vrijheid'', zegt Kortland. ,,Maar tegelijkertijd is het krom dat we geen regie meer hebben over de instroom, terwijl we er wel op worden afgerekend. Dat is een weeffout. Het liefst wil ik de intake voor de bijstand weghalen bij het CWI en weer zelf gaan doen.''

Daarmee zou de situatie teruggaan naar vroeger. Dan komt er weer een apart arbeidsbureau en aparte sociale dienst, hooguit zitten ze in hetzelfde gebouw. ,,Maar dat ene loket is er nu ook niet'', vindt Kortland. ,,Als het nog jaren duurt voordat het CWI is ingewerkt en ik tegen de financiële risico's aanloop, vind ik dat onacceptabel.''

Ondanks de stroeve samenwerking daalt het aantal bijstandsgerechtigden nog steeds in Dordrecht. Het gaat nu om 4200 mensen. Uit een recente vergelijking van alle sociale diensten in Nederland blijkt dat Dordrecht hoog in de top-tien scoort. ,,We doen het goed'', zegt afdelingsmanager Ria Kortland trots. ,,We doen veel om mensen uit de uitkering te houden en te krijgen.''

Ze biedt bonbons aan die ze van de directie heeft gekregen vanwege de goede score. ,,Maar we moeten wel zelf kunnen bepalen wie wel en geen bijstand krijgt, zeker als we erop worden afgerekend. Persoonlijk vind ik het niet goed dat het kabinet alleenstaande ouders met kinderen onder de vijf jaar wil dwingen om te werken. Wij hebben hier 620 van die ouders. Die hebben we allemaal benaderd. Op honderd na wilde iedereen aan de slag of een opleiding volgen. Het heeft geen zin om het resterende groepje te dwingen. Dan worden ze ziek en groeien hun kinderen op met het idee dat werk iets afschuwelijks is.''

En er zal altijd een groep zijn die niet kan werken. In Dordrecht gaat het om circa 300 mensen. Om wie dat bijvoorbeeld gaat, blijkt twee dagen later, als de afdeling van Trijnie Kop een telefoontje krijgt van de balie beneden. Er staat een Chinese man met psychische problemen die zonder geld zit. De hele afdeling overlegt over een oplossing. Consulente Maria Hardonk (54) vindt dat er crisisinterventie moet komen van de GGD. Kop gaat de betrokken huisarts bellen. Hardonk kijkt in de computer: ,,Zijn uitkering is dit voorjaar stopgezet omdat hij niet kwam opdagen op een afspraak''. Ze is verbolgen. ,,Deze man is zo in de war dat we hem dat niet kunnen aanrekenen. Hij kan ook geen formulieren invullen bij het CWI. Hij moet meteen weer een uitkering krijgen.''

Ze gaat naar beneden. Een klein hoopje in een Nike-jas met capuchon over zijn hoofd zit te wachten. ,,Problemen, hè'', zegt Hardonk. ,,Ja, problemen'', zegt de man zacht. Hij is al maanden afgesloten van energie en licht. ,,Wassen met koud water doet zeer'', zegt hij en hij wrijft over zijn lichaam. ,,Hoe kom je nou aan eten?'', vraagt Hardonk. ,,Bij vrienden'', zegt hij. Hardonk besluit hem een voorschot toe te kennen van 70 euro. 's Middags moet hij een kwitantie ophalen waarmee hij het bedrag op het postkantoor kan innen. Hardonk schrijft het duidelijk op een briefje: 15.30 uur, kwitantie voorschot ophalen. ,,Waar ga je dat nou bewaren?'', vraagt ze. De Chinees haalt een plastic tas tevoorschijn met een map met papieren. Hardonk schuift het onder een paperclip. ,,Wat een zielige man'', zegt ze later. ,,Hij zit echt aan de rand. De regering roept wel dat we met alle uitkeringsgerechtigden afspraken moeten maken, maar zo werkt het natuurlijk niet.''

Mijnheer De Wit gaat zonder voorschot de kerstdagen in, zo blijkt. ,,Hij krijgt nog 100 euro van zijn oude gemeente'', zegt Mario Ferreira, die inmiddels met Borculo heeft gebeld. ,,Daar moet hij het voorlopig even mee doen.''