Het voormalige Slavenhuis op het Senegalese eilandje Gorée trekt toeristen uit alle windstreken én vele beroemdheden aan. Maar de gruwelverhalen die er worden verteld zijn de neerslag van een fictieve historie.
“Het is walgelijk wat daar is gebeurd,” zegt Gudrun Platevoet (57) in een van de smalle zandstraatjes van Gorée. “Als je hoort hoe mensen opgesloten zaten, zie je dat helemaal voor je. Ik ben snel weer weggegaan, het is te erg.” Platevoet is zichtbaar aangedaan. De Vlaamse maakt een reis door Senegal met een bekende Nederlandse touroperator en heeft net een rondleiding gehad door het beroemde Slavenhuis van Gorée, een pittoresk mini-eiland dat op twintig minuten varen van Dakar ligt.
Eloi Coly, al meer dan dertig jaar werkzaam in het Slavenhuis, posteert zich iedere dag onderaan de gewelfde stenen trap op de binnenplaats om tekst en uitleg te geven aan de toegestroomde bezoekers. Met krachtig stemgeluid vertelt Coly telkens opnieuw hoe mannen, vrouwen en kinderen van elkaar werden gescheiden en vastgeketend aan de muren van de kille cellen aan weerszijden van de trap.
De pest
De tot slaaf gemaakte Afrikanen werden een keer per dag van hun ketenen verlost om hun behoefte te doen, maar de hygiënische omstandigheden waren zo erbarmelijk dat er naast andere ziekten ook pest uitbrak. De dode lichamen werden door de Door of No Return aan de achterkant van het twee verdiepingen tellende bouwwerk in de oceaan gegooid. Wie de lange maanden van gevangenschap overleefde, werd vanaf dezelfde plek naar het slavenschip vervoerd.
Gorée, in de zeventiende eeuw door de toenmalige Nederlandse bezetters naar Goeree genoemd, geldt als een belangrijk monument van de trans-Atlantische slavenhandel. De afgelopen decennia heeft historisch onderzoek – zowel uitgevoerd door Afrikaanse als Europese wetenschappers – echter uitgewezen dat er weinig klopt van het verhaal dat door conservator Eloi Coly en tientallen toeristengidsen wordt doorgegeven.
Geen knooppunt
Gorée is geen prominent knooppunt geweest voor het gevangen houden en doorvoeren van verhandelde Afrikanen. Ongeveer vijf procent van de trans-Atlantische slavenhandel vond plaats vanuit Senegal, voor het merendeel vanaf de kusten van het huidige Gambia en bij Saint-Louis in het noorden.
Naar alle waarschijnlijkheid zijn er vanaf het eiland niet meer dan een paar duizend slaven verscheept. Die werden niet vastgezet in het Slavenhuis, maar in twee andere ‘bewaarplaatsen’ waar niets meer van over is.
Wat nu doorgaat voor het Slavenhuis is in 1783 gebouwd als het woonhuis van een signare, een welgestelde dame van gemengde Frans-Senegalese komaf. Het is aannemelijk dat deze vrouw er huisslaven op na hield, maar in de depots op de begane grond werd geen levende koopwaar opgeslagen.
Eloi Coly heeft weinig zin om het erover te hebben, want wat hem betreft is er geen twijfel mogelijk: “Zeggen dat het Slavenhuis niet heeft bestaan, is net zoiets als beweren dat de concentratiekampen niet hebben bestaan. Met dat soort uitspraken leid je de aandacht van de geschiedenis af in plaats van er dieper op in te gaan. De herinnering moet bewaard blijven.”
Coly’s versie van de geschiedenis gaat terug op de verhalen van zijn legendarische voorganger Boubacar Joseph Ndiaye die in 1962 door president Senghor werd aangesteld als eerste beheerder van het Slavenhuis. Ndiaye had aan Franse zijde meegevochten in de Tweede Wereldoorlog en nam daarna deel aan de Frans-koloniale oorlog in Vietnam.
Deze ingrijpende ervaringen inspireerden hem om het met grote welsprekendheid op te nemen voor de slachtoffers van de slavenhandel. Volgens Ndiaye zouden er vanaf Gorée miljoenen Afrikanen naar de Nieuwe Wereld zijn vervoerd. Met zijn gepassioneerde verhandelingen en rijke fantasie wist hij bezoekers van heinde en verre te trekken.
Herdenkingstoerisme
Zonder Ndiaye had het herdenkingstoerisme op Gorée – er komen jaarlijks honderdduizenden bezoekers – nooit zulke vormen kunnen aannemen. Het hele eiland leeft ervan. Wie geen kamers verhuurt, verkoopt kralenkettingen en andere souvenirs of runt een restaurantje.
“Het Slavenhuis is gebaseerd op een verzonnen herinnering”, zegt Souleymane Ly vanachter zijn boekenstal bij de toeristenmarkt, op steenworp afstand van de kade waar de veerpont om de paar uur een verse lading Gorée-gangers afzet.
Ly, die door omstandigheden zijn studie geschiedenis niet kon afmaken, is een van de weinigen die zich ergert aan de manier waarop plaatselijke gidsen het verhaal van het eiland verdraaien: “Die jongens weten nergens van en hebben maling aan historische feiten. Het punt is natuurlijk dat spectaculaire details meer opleveren dan de waarheid.”
Fakenieuws
Anna Jouga, afstammeling van een signare en als locoburgemeester van Gorée verantwoordelijk voor cultuurbehoud, doet niet moeilijk over de mythevorming rondom het Slavenhuis.
“Iedereen heeft het over fakenieuws”, zegt Jouga in de woonkamer van haar kunstzinnig gedecoreerde appartement. “Maar wie ergens informatie over krijgt, moet zelf nagaan of het klopt. Wat mij betreft is het principe belangrijker dan de plek. Het maakt niet uit of er één of miljoenen mensen zijn verhandeld. En waar dat dan precies plaatsvond, is ook van ondergeschikt belang.”
Jouga was in 2013 aanwezig bij het bezoek aan Gorée van de Obama’s: “Toen Michelle Obama het Slavenhuis uitkwam, was ze helemaal van slag. Wat is daar mis mee? Zoiets kan helpen in een rouw- of verwerkingsproces.”
Hamady Bocoum, een archeoloog die gezaghebbend is op het gebied van Senegals culturele erfgoed, maakt zich evenmin druk over eventuele valse voorstellingen bij het publiek.
“Het Slavenhuis is representatief voor hoe het geweest zou kunnen zijn”, stelt Bocoum. “De trans-Atlantische slavenhandel is een van de grootste verschrikkingen uit de menselijke geschiedenis. Daar valt niets op af te dingen. Het is een feit dat de Nederlanders Gorée hebben ingenomen en er een afdeling van de West-Indische Compagnie vestigden.” Cynisch: “Dat deden ze echt niet om oesters te eten.”
Eigenwaarde
Als directeur van het onlangs geopende Musée des Civilisations Noires in Dakar (een prestigieus museum over de geschiedenis en mondiale invloed van zwarte volkeren) hecht Bocoum veel waarde aan de doorwerking van het slavernijverleden in het collectieve geheugen: “Het Afrikaanse gevoel van eigenwaarde is aangetast door eeuwen van slavernij en kolonialisme, hier en in de diaspora. We kunnen als mensheid alleen een stap vooruit zetten door terug te kijken en het verleden in ogenschouw te nemen.”
In ieder geval is Selena Klomp (29), een van de deelnemers aan de Nederlandse vakantiereis, door het bezoek aan het Slavenhuis aan het denken gezet: “In Nederland stond het slavernijverleden eerlijk gezegd nogal ver van me af. Ik dacht altijd, ach, het is zo lang geleden.”
Klomp, beginnende dreads, roze sandalen: “Maar als je dan hier zo’n gebouw ziet staan, komt het toch een stuk dichterbij. Het wordt ineens veel echter.”
De geschiedenis van het Slavenhuis
De Portugezen arriveerden in de vijftiende eeuw als eerste Europeanen op Gorée. Van 1617 tot 1663 was het eiland Nederlands bezit. De West-Indische Compagnie, de Nederlandse handelsmaatschappij die zich toelegde op de slavenhandel, bouwde er in die periode twee forten. Na 1663 viel Gorée afwisselend in handen van de Engelsen en de Fransen.
Na de Tweede Wereldoorlog ontstond aan de kant van de Franse kolonisator het idee om van Gorée een herinneringsplek te maken. Dat plan nam onder Léopold Sédar Senghor, de eerste president van het onafhankelijke Senegal, concrete vormen aan.
In 1978 werd het eiland opgenomen in de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Als Senegals grootste attractie vormt Gorée een belangrijke bron van inkomsten, zowel voor de overheid als voor de toeristische sector.
Het Slavenhuis is in de loop der tijd door tal van grootheden bezocht, van George Bush en Paus Johannes Paulus II tot Nelson Mandela en de Obama’s. Erica Terpstra maakte er eind vorig jaar opnamen voor de slotaflevering van Erica op Reis.
Lees ook:
Rotterdam laat het eigen verleden in de kolonies tot op de bodem uitzoeken
Uniek, volgens hoogleraar Gert Oostindie. ‘Het zou mooi zijn als het in Europa een trend zet.’
