Schijnbaar onschuldige racisme zit soms of misschien wel vaak in kleine dingen

In politieke zin omvat deze verandering dus meer dan de logica dat je niet een land kunt ontdekken waar al mensen wonen. De transformatie gaat dan ook niet voetstoots. Voor de inheemse Amerikanen mag Columbus een indringer zijn, die geweren en ziektes meebracht, voor Italiaanse Amerikanen is hij een held. Het gevolg is dat Columbus Day, de tweede maandag in oktober, al jarenlang gepaard gaat met controverses en incidentjes, vergelijkbaar met het Zwarte Piet-debat hier.

De historicus Pieter Geijl beschouwde de geschiedenis als 'een discussie zonder eind'. De waardering van historische figuren en gebeurtenissen hangt niet alleen af van tijd en omstandigheden, maar ook van het gezichtspunt, zoals de discussie over Columbus laat zien. In deze tijd waarin de wereld kleiner wordt, eisen bevolkingsgroepen die lang in de schaduw verkeerden nu als vanzelf hun kijk op de geschiedenis op. Hun emancipatie heeft als het ware een terugwerkende kracht.

Maar oude machtsverhoudingen werken lang door en uiten zich in reflexen. Twee scènes tijdens een bezoek met een parlementaire delegatie aan Zuid-Afrika in 2000. Scene 1. In het hotel in Pretoria loop ik op een ochtend, gekleed in sportbroekje en T-shirt, handdoek om de nek, naar het zwembad. Vanaf de eerste verdieping moet ik met een roltrap naar beneden. Uit een ooghoek zie ik nog iemand naderen. Het is een tiptop geklede zwarte man uit het gevolg van de koningin van Swaziland, die ook in het hotel logeert. Hij is iets eerder bij de roltrap dan ik. Toch houdt hij in en laat mij voorgaan.

Scène 2. Op bezoek bij een Nederlandse diplomaat in Pretoria vertelt diens echtgenote dat zij een zwarte hulp hebben met wie zij goed kan opschieten. Ze zegt: 'Ik praat iedere ochtend een uur met haar'. In een tel verschiet de kleur op haar gelaat en voegt ze er een beetje stamelend aan toe: 'Eh... ik moet natuurlijk zeggen: praten wij met elkaar'.

Zelfs het schijnbaar onschuldige racisme zit soms of misschien wel vaak in kleine dingen. In de waardering van de eerste scène blijf ik zelf ook niet buiten schot, omdat ik de optie dat de man gewoon hoffelijk wilde zijn, buiten beschouwing liet. Misschien was dat uitgerekend op dat moment en op die plaats, kort na de apartheid in het hol van de leeuw, onvermijdelijk. De geschiedenis heeft ook het effect van framing, wat het nog lastiger maakt van gezichtspunt te wisselen.

Tijdens mijn militaire dienst deelde ik enige tijd een kamer met een Antilliaan, die vertelde dat na zijn aankomst hier de onderwijzer van zijn nieuwe school had gevraagd waarom er nog altijd geen dijk lag tussen Willemstad en Paramaribo. De man wist niet dat de afstand tussen die steden ruim 1600 kilometer was. Terwijl híj op school in Curaçao had geleerd dat de Rijn bij Lobith ons land binnenstroomt.

Het verhaal onderstreepte voor mij naderhand de waarneming van minister van buitenlandse zaken Hans van Mierlo, dat Nederland tegenover de West altijd onverschillig is geweest. Anders dan tegenover de Oost, waar 'iets groots werd verricht'. Maar veel Surinamers en Antillianen wonen nu hier en eisen na enige decennia een volwaardige plaats in deze samenleving op. Dat houdt als vanzelf ook ruimte in voor hun kijk op de geschiedenis en de gevoeligheden die daaruit zijn ontstaan.

Niemand heeft die positie kernachtiger onder woorden gebracht dan de Turks-joodse schrijver Mario Levi. Hij vertelde me vorig jaar in Istanbul dat de ruimte voor de eeuwenoude joodse minderheid in het Turkije van Erdogan groter was geworden. 'Met de ene hand kan ik nu méér schrijven, maar de andere hand waarschuwt me voorzichtig en alert te blijven. Die hand komt uit de diepten van de geschiedenis.'