'Schep werk, dan heb je een ijzersterk verhaal'

Daar zit hij dan, voor een interview met Trouw in een door hemzelf gekozen locatie: café De Posthoorn aan het Lange Voorhout in Den Haag. Ad Melkert, de man die twaalf jaar geleden zijn partijleiderschap van de PvdA verruilde voor een baan bij de Wereldbank in Washington na de gigantische nederlaag bij de Tweede Kamerverkiezingen in mei 2002. De LPF van de vlak daarvoor vermoorde Pim Fortuijn had hem de das omgedaan. Melkert was voor de LPF-aanhang de verpersoonlijking van het kwaad. Beschimpt en bedreigd zocht hij zijn heil elders.

Daarover gaat het gesprek niet. Vooruitkijken, wil Melkert. Hij is een paar dagen over uit Washington om tekst en uitleg te geven over het rapport 'De bakens verzetten', dat dit weekeinde op het congres van de PvdA in Breda wordt besproken. De opdracht van partijvoorzitter Hans Spekman aan Melkert was om voor de partij 'linksom' een uitweg te zoeken uit de meervoudige crisis waarin het land en Europa zich bevinden. Na publicatie van het rapport waren de commentaren niet mals. Het zou een aaneenrijging bevatten van clichés. Melkert bedrijft 'luchtfietserij', was een ander verwijt. "Dit rapport heeft nu al leven in de brouwerij gebracht", concludeert Melkert. "Toch is de lade geen optie. Na het congres gaan we verder met de discussie binnen de partij", zegt hij lachend. In het rapport bepleit hij een werkeloosheidsnorm van maximaal 5 procent voor Europa. Dat idee heeft EU-lijsttrekker van de PvdA Paul Tang gisteren omarmd door het in het verkiezingsprogramma op te nemen.

Dat is leuk voor Samsom. Uw rapport lijkt op een scherpe kritiek op het regeerakkoord.
"Er is behoefte aan een PvdA die verantwoordelijkheid neemt voor de korte termijn. Dat heeft Samsom gedaan samen met Rutte. En dat heeft de zo noodzakelijke stabiliteit gebracht. Maar de PvdA is ook een partij die een langetermijnvisie moet hebben, niet alleen op Nederland, ook op Europa. De dramatische werkgelegenheidssituatie in Europa maakt partijen zoals de PvdA, die zich hebben gecommitteerd aan het Europese project, kwetsbaar. Daarom bevat ons rapport ook dat pleidooi voor een werkloosheidsnorm van maximaal vijf procent. Zoals er ook normen zijn voor het financieringstekort, de staatsschuld en de inflatie."

Uw opdracht was om een oplossing 'linksom' uit de crisis te zoeken. Waarom is de PvdA daarover jarenlang zo stil geweest?
"De crisis is als een lawine over ons heen gekomen. Het ingrijpende karakter van die crisis laat zich vergelijken met die van de jaren dertig van de vorige eeuw. Dat heeft verlammend gewerkt en vooral geleid tot een kortetermijnagenda. Een extra handicap voor de uitvoering van die agenda was de institutionele verwarring in Europa, de onbalans tussen financiële, economische en monetaire doelen aan de ene kant en sociale aan de andere. En het gebrek aan politieke autoriteit. De vraag is wie kan wat doen om de lawine te bestrijden. In Amerika heeft men de zaken meer en eerder onder controle gekregen. Curieus genoeg juist door de overheid een centrale rol te laten spelen. De Federal Reserve, de centrale bank, heeft daar in tegenstelling tot de Europese Centrale Bank ook bestrijding van werkloosheid als doel. Die moest terug van tien naar zes procent. En de Amerikaanse regering pompte grote sommen geld in de economie. Het financieringstekort liep daardoor aanzienlijk op. Maar wat zien we nu? Het tekort daalt waarschijnlijk onder de drie procent; vorig jaar ging het in absolute termen met 37 procent omlaag."

Het aloude linkse adagium dat er inverdieneffecten bestaan, gaat dus wel degelijk op?
"Zeker. Als de overheid gericht geld in de economie pompt, bevordert dat de groei. Dat leidt weer tot een lagere staatsschuld en financieringstekort, zoals onlangs nog door het Planbureau is onderbouwd. Als je 80.000 mensen in de bouw laat afvloeien, terwijl er tegelijk behoefte is aan groene bouw en groene renovatie, dan schiet je jezelf in de voet. Toch was dit de moeilijkste discussie binnen onze commissie. Misschien moeten we wel genoegen nemen met lage groei, was de gedachte. Dat is minder belastend voor het milieu. Uiteindelijk zijn we toch tot de conclusie gekomen dat groei mogelijk en nodig is, maar wel een groei waarbij de duurzaamheid het volle pond krijgt."

Heeft de neoliberale mode ook de sociaal-democratie de afgelopen decennia in de greep gekregen? De overheid kan niks en mag niks?
"Ik benader het van de andere kant. De afgelopen decennia is de financiële economie los komen te staan van de reële economie. Dat heeft een financiële zeepbel opgeleverd. Vanuit de politiek moet de reflex nu niet zijn dat de overheid het allemaal maar moet overnemen. Maar wel dat zij die zeepbel onder controle moet brengen, te beginnen met de financiële sector."

De sociaal-democratie heeft toch ook passief toegekeken bij het ontstaan van die zeepbel?
"Niemand kan zich onttrekken aan de verantwoordelijkheid voor de ontsporingen die de wereldeconomie op haar kop hebben gezet. Tegelijk kan niemand ontkennen dat er in Nederland, in Europa en in Amerika bikkelhard is gevochten over wat je al dan niet reguleert en wat je al dan niet liberaliseert. Grosso modo is er teveel vertrouwd op het zelfregulerend vermogen van de markten. Ook door de PvdA. Al heeft mijn partijgenoot Thijs Wöltgens - een zeer inspirerende, onderschatte econoom - er destijds wel voor gewaarschuwd het toezicht op markten niet over te laten aan betrokkenen zelf. Moet je dan nog ingrijpen, dan sta je met lege handen."

Dan was Wöltgens één van de weinigen. Toch schrijft u: de crisis kwam van rechts.
"Nee, er staat dat links onvoldoende alternatieven of tegenkracht had. Dus het is absoluut niet bedoeld om hier een links-rechts tegenstelling te suggereren van: zij zaten fout en wij waren goed. Wel is het zo dat het fundament voor de drastische koersverandering ten opzichte van de meer centraalgeleide wederopbouw na de oorlog begin jaren tachtig, werd gelegd door Reagan en Thatcher. Zij hebben hun stempel weten te drukken op alle stromingen, ook op delen van de sociaal-democratie. Nu is het tijd voor een synthese. Je wijst de markt niet af, maar je kunt het niet volledig overlaten aan die markten, als twaalf procent van de mensen in Europa langs de kant staat. Dan moet het een politieke prioriteit zijn om dat te verlagen tot vijf procent."

Links had geen antwoord. Is dat de reden dat veel traditionele kiezersgroepen zich van de sociaal-democratie hebben afgewend?
"Mijn stelling is niet: links had geen antwoord. Links was ambivalent. Soms koos de sociaal-democratie voor vasthouden aan overheidsinmenging, soms voor zelfregulering. Die zelfregulering was de echte achilleshiel."

Is dan die ambivalentie de reden dat kiezers zich van de partij hebben afgewend?
"Dat weet ik niet. De laatste verkiezingen kreeg de PvdA toch vertrouwen? Maar kiezers zijn niet meer honkvast, ook niet ter linkerzijde. Mensen willen weten waar ze op kunnen rekenen. Dat vraagt van de PvdA een duidelijke langetermijnkoers met nadruk op werkgelegenheid. De enorme werkloosheid werkt ondermijnend voor het vertrouwen in Europa. Daar verwachten kiezers geen ambivalentie, ze verwachten duidelijke stellingname. Wij willen de lasten op arbeid herzien. Om te beginnen aan werkgeverskant. Voor laagbetaalde arbeid zouden die lasten naar nul moeten. Je kunt dat compenseren door in de vennootschapsbelasting meer te kijken naar belasting op kapitaal. En geef de Europese Centrale Bank net als de Amerikaanse Fed een dubbelmandaat: inflatiebestrijding en werkgelegenheid."

U roeit tegen de stroom in met uw pleidooi voor uitbreiding van bevoegdheden.
"Het gaat niet om meer of minder bevoegdheden, maar om meer of minder effectiviteit. Je kunt niet halverwege integreren. Dan krijg je de chaos van 2008."

Het is veel effectiever: dat was ook het argument voor de muntunie.
"Maar dat is toen halfbakken gebeurd. U herinnert zich de zeperd die Nederland destijds heeft gehaald met verdergaande voorstellen. Zwarte Maandag. Als we er in slagen de werkloosheid naar vijf procent te brengen dan hebben we een ijzersterk verhaal. Dan is die hele bevoegdhedendiscussie niet relevant meer."

Is er nog wel tijd voor zo'n sociale agenda. Het is geen verhaal voor de korte termijn. Wilders belooft tienduizend euro per hoofd welvaartswinst, als we uit de EU treden.
"Mensen snappen heel goed dat we deel zijn van een groter geheel. Maar ze willen wel zien hoe je dat grotere geheel de goede kant opduwt. De discussie in Europa daarover moet veel politieker worden gevoerd. De agenda van de nieuwe Europese Commissie moet niet de grootste gemene deler zijn tussen de landen en politieke stromingen, maar een echt politiek programma."

Er is ook een sociaal-culturele component. Wat er in Zwitserland gebeurde (een quotum voor buitenlandse werknemers) kan ook hier gebeuren.
"Daar is maar één antwoord op mogelijk. Als je niet wilt zien dat het ook ons probleem is dat in Spanje of Griekenland meer dan vijftig procent van de jongeren geen baan kan vinden, dan ben je bezig ook de toekomst van je eigen jongeren op het spel te zetten. Het huis zou hier te klein zijn als meer dan de helft van de jongeren geen baan zou vinden. Dan zouden mensen ineens massaal zien dat werkgelegenheid de prioriteit moet zijn. Maar dat redden we als Nederland niet in ons eentje. Daar hebben we Europa voor nodig. Maak je dus ook de zorgen eigen van Griekse of Spaanse ouders die zich geen raad weten met de toekomst van hun kinderen.

Europa is bezig een deel van zijn eigen menselijk kapitaal te vernietigen. Dat daar niet bij voorbaat over wordt gesproken, maakt me kwaad. Ik weet wel dat er een top is geweest waar werkgelegenheid op de agenda stond, maar daarna ging het meteen weer over de banken. De echte prioriteit zijn die twintig miljoen werklozen."

Onafhankelijk denker
Ad Melkert (58) woont in Washington en is onafhankelijk consultant, die adviseert over zaken op de scheidslijn tussen privaat bedrijfsleven en overheid.

Hij was aanvankelijk lid van de Politieke Partij Radicalen (een van de voorlopers van GroenLinks), maar startte zijn politieke loopbaan als financieel woordvoerder van de PvdA-fractie in de Tweede Kamer. Hij was lid van de Kamer van 1986 tot 1992. In dat jaar werd hij minister van sociale zaken in het eerste kabinet-Kok. Tijdens het tweede kabinet-Kok was Melkert fractievoorzitter van de PvdA en beoogd opvolger van Wim Kok als politiek leider van de partij.

Na de zware nederlaag van de PvdA bij de verkiezingen van 2002, verliet Melkert de Kamer en werd bewindvoerder van de Wereldbank in Washington. In 2006 ruilde hij die functie in voor functies bij de Verenigde Naties. Eerst als plaatsvervangend secretaris-generaal van de ontwikkelingsorganisatie van de VN, later als speciaal VN-gezant in Irak.