Rutte wordt met Wilders geen tweede Lubbers

Is dat een boude voorspelling, waaraan een politiek columnist zich maar beter niet kan wagen? Misschien, maar laat ik eenvoudigweg een aantal conclusies op een rij zetten die na twee dagen debatteren over de eerste Miljoenennota van het kabinet zijn te trekken.

De eerste is dat het premier Rutte niet is gelukt zijn stempel op het belangrijke debat te zetten en aldus het gezag te winnen dat nodig is om de natie door de dreigende crisis te loodsen. Hij heeft het talent en de potentie tot een tweede Lubbers uit te groeien, maar het verschil is dat deze christen-democraat tijdens de economische crisis in de jaren tachtig verzekerd was van een sterk politiek draagvlak. Dat stelde hem in staat gedurende twaalf jaar een hard saneringsbeleid te voeren, zeven jaar met de liberalen en nog eens vijf jaar met de sociaal-democraten van Wim Kok.

Nederland staat er nu relatief beter voor dan in die periode, maar als het misgaat met de economie zijn er geen buffers in de schatkist om de klap op te vangen. In dat geval zijn extra ombuigingen nodig en moet het regeerakkoord worden opengebroken. De vraag is of de gedoogconstructie in die situatie voldoende stevig is. Voor nieuwe ombuigingen zijn nieuwe onderhandelingen nodig, waarbij het uiteindelijk draait om de politieke wil van VVD, CDA en PVV. Die politieke wil was vorig jaar in de formatie ferm, zoals Lubbers als informateur constateerde, maar achter die fermheid moeten wat de PVV aangaat nu vraagtekens worden geplaatst. Dat is de tweede conclusie.

Na minder dan een jaar samenwerking is het bederf in de verhoudingen al ingetreden. Wilders investeert niet in vertrouwen, maar voert een keiharde machtsstrijd met VVD en CDA. Hij ontziet zich zelfs niet de premier te schofferen en te kleineren ('Doe 's normaal, man'). Dat is geen beste basis voor onderhandelingen over ombuigingen die de samenleving nog meer pijn zullen doen en van een kabinet een uiterste aan overtuigingskracht en bindend vermogen zullen vragen. De premier bleef wel met een ijzeren lach op zijn gezicht beweren 'dat we wisten waar we aan begonnen', maar na het intimiderende optreden van Wilders tegenover hem klonk dat als fluiten in het donker.

VVD en CDA hebben de PVV in de formatie de ruimte gelaten in kwesties buiten het gedoogakkoord volledig een eigen koers te varen. Wilders heeft dat opgevat als een vrijbrief er ongeremd op los te beuken, zoals de christen-democraat Ab Klink al tijdens de formatie-onderhandelingen voorzag. Rutte en Verhagen hebben nu ervaren hoezeer hij gelijk had en hoezeer de consequenties op het kabinet en op de positie van Nederland in de wereld terugslaan.

Volgens de premier moet de Kamer niet reageren elke keer dat Wilders 'een stuk rood vlees in de arena gooit', maar uiteindelijk viel hij ook zelf uit zijn rol ('Doe zelf even normaal'). Als het al de verwachting van VVD en CDA was dat de gedoogrol de PVV tot matiging zou brengen, is nu wel gebleken dat die verwachting een valse was. Dat is conclusie nummer drie.

In een democratie kan de strijd tussen regering en oppositie als macht en tegenmacht voluit tot zijn recht komen als er over en weer vertrouwen is in elkaars goede wil. Dat is het fundament waarop het stelsel rust en dat het mogelijk maakt een hard politiek debat te voeren. Overigens wil dat niet zeggen dat de oppositie er altijd met de botte bijl in moet gaan. De liberaal Hans Wiegel, de beste oppositieleider van na de oorlog, heeft laten zien dat een fileermesjes soms effectiever is dan de koevoet.

De vierde conclusie van het debat is dat het Wilders aan democratische integriteit ontbreekt. Hij is democratisch gekozen, dat staat buiten kijf, maar dat maakt iemand nog niet tot democraat. Democratie verlangt ten diepste respect voor de waardigheid van burgers en bevolkingsgroepen. Wilders tastte de persoonlijke waardigheid van Cohen aan door hem bij herhaling 'de bedrijfspoedel van het kabinet' te noemen. Had hij het één keer gedaan om de politieke positie van de PvdA-leider met een omvattend beeld duidelijk te maken, dan was er niets aan de hand geweest. Door de welbewuste herhaling bleek de intentie een andere. Daarin schuilt het wezenlijke verschil met de kwalificatie 'schoothondje van Bush' die oud-premier Kok van zijn opvolger Balkenende gaf.

Conclusie vijf is dan ook dat Wilders zich met zijn sarrende en treiterige optreden volledig heeft geïsoleerd in de Kamer. CDA-fractieleider Van Haersma Buma, die deze week eindelijk een stevig gezicht liet zien, constateerde dat Wilders niet in strijd handelde met de wet en met het gedoogakkoord, maar wel met de meest elementaire regels van fatsoen. Dat is te weinig om het diepgaande ongemak in zijn partij weg te nemen, maar voldoende om aan te geven dat de nog aanwezige politieke wil snel wordt ingehaald door de plaatsvervangende schaamte.

Mijn laatste politieke conclusie is dat PvdA-leider Cohen zijn partij welbewust in het midden heeft gesitueerd en het kabinet op twee hoofdlijnen, Europa en de AOW, ondersteunt. Een bewijs uit het ongerijmde werd al op de eerste dag geleverd toen hij van alle kanten werd aangevallen. Net als Van Haersma Buma is ook Cohen beter dan een jaar terug berekend op zijn rol. Dat biedt uitzicht op een crisiskabinet dat zijn taak zal verstaan. In zulke tijden is er behoefte aan een leiderschap dat, zoals de dwarse sociaal-democraat De Kadt een halve eeuw terug omschreef, 'gezag afdwingt door rustige zekerheid en beschaafde beslistheid, zonder tot starre ernst te vervallen'.