Rust is nodig om creatief te zijn

Of de drukbezette Joke Hermsen nog tijd heeft voor een interview? Wel voor deze krant. "Tachtig procent van mijn publiek bestaat uit Trouw-lezers." Aan lezers heeft Joke Hermsen (1961), filosofe en romanschrijfster, sowieso geen gebrek. Met haar filosofische bestsellers 'Stil de tijd' (2009) en het recentere 'Kairos. Een nieuw bevlogenheid' (2014) raakte ze bij een breed publiek een gevoelige snaar.

Volgens Hermsen is de moderne mens slaaf geworden van de klok. Tijd wordt alleen nog maar beleefd als iets dat van buiten wordt opgelegd en tot haast aanspoort. In haar nieuwste boek, tevens essay voor de Maand van de Filosofie, breidt Hermsen haar filosofie van de tijd uit naar een pleidooi voor gezonde melancholie. In deze onrustige tijden, schrijft Hermsen, wordt deze gemoedstoestand al te snel gedempt met een doosje pillen, terwijl het juist een bron kan zijn van empathie en creativiteit.

Joke Hermsen woont in Amsterdam-West, en rustig kun je haar buurt niet noemen. In de Turkse snackbar tegenover de slijterij op de hoek is het om vier uur 's middags weliswaar nog leeg, maar buiten is het een warboel van bakfietsmoeders, fietsende scholieren en jongens op scooters. Op de stoep ligt zwerfvuil. Bij de ingang van de speelplaats waar Hermsens woning op uitkijkt, hangt een bord met negen leefregels, waaronder: 'geen honden en brommers', 'we zijn aardig voor elkaar' en 'na 21.00 uur wordt er niet meer gevoetbald'.

Hoe vindt u de rust om te denken?

"Nou ja, ik heb een huisje in de Bourgogne, ik heb een schrijfplekje in Bergen, ik probeer voortdurend de stad uit te gaan en de wereld even vaarwel te zeggen om tot die rust en aandacht voor het schrijven te komen. Al die boeken over stilte komen voort uit mijn eigen ervaring. Je hebt rust nodig om creatief te zijn. Maar óók voor kritische reflectie. Dat is waar ik mét Plato op hamer: scholè, even pas op de plaats maken, mijmeren, dagdromen, zijn voorwaarden om tot kritische reflectie te komen. Alsof je de geest eerst leeg moet maken, voordat je tot een nieuwe gedachte kunt komen."

De schrijfster-filosofe heet de bezoeker welkom in haar huiskamer, waar de thee en koekjes al klaar staan. Op tafel liggen ordelijke stapels boeken uitgestald. Zelf neemt Hermsen plaats voor de omvangrijke boekenkast. Lezen, vertelt Hermsen, was in de Amstelveense nieuwbouwwijk waar ze opgroeide al haar redding. "De liefde voor de literatuur heb ik van mijn vader. Op mijn achtste kreeg ik 'Oeroeg' van Hella Haasse, wat ik een érg mooi boek vond. Het duurde wel een paar jaar voordat ik het snapte, maar het rare was dat daarna kinderboeken ook niet meer voldeden, ik zat tussen wal en schip. Maar dat is wel mijn jeugd geweest: lezen, lezen, lezen."

Hoe komt het dat lezen zo rustig maakt?

"Ja, interessant. Hoe dat neurologisch werkt, weet ik niet precies, maar een belangrijk deel van de esthetische ervaring is dat ze je een andere tijdservaring binnenleidt, dat is wat ik de Kairos-tijd of Kairos-interval genoemd heb, waarin eigenlijk het tikken van de klok ophoudt. De esthetische ervaring brengt je in een tijd die ruimer en persoonlijker aanvoelt. Terwijl de Chronos-tijd, die van de volle agenda's, aanvoelt als een krap jasje."

De Griekse God Chronos, legt Hermsen in haar boeken uit, hebben we nodig om agenda's bij te houden en afspraken te maken. Maar om creatief te blijven, moeten we ook ruimte maken voor de god Kairos - in de Griekse mythologie 'de god van het geschikte moment' genoemd. "Kairos heeft niets met het tellen van seconden en minuten te maken."

Mijmeren stimuleert het denken, schrijft u. Daniel Kahneman maakt in zijn boek 'Ons feilbare denken' onderscheid tussen het mijmerende denken, waarin je allerlei associaties toevallen en het moeilijke, langzame denken, waarin je controleert of die associaties eigenlijk wel kloppen. Hoe ervaart u dat verschil?

Een beetje verbaasd: "Ja, je hebt natuurlijk wel verschillende témpi van het denken, dat herken ik wel. Het gaat van vluchtige associaties tot een meer langzame doorwérking van datgene wat je net bedacht hebt. Maar de rust waar ik het over heb is eigenlijk meer een vóórwaarde, die gaat nog aan de beide tempi van het denken vooraf."

Waar bestaat die rust precies uit? Schrijvers, heb ik de indruk, bedoelen met rust vooral 'met rust gelaten worden', om dan ongestoord te werken.

"Maar ook om uit het raam te staren hoor. En om te wandelen. Je kunt zelfs sportend of fietsend tot rust komen, of musicerend. Als er maar geen externe doelen aan verbonden zijn. Dat je er niets externs mee beoogt, geen winst, geen rendement, geen publiciteit."

Kan het bekijken van een voetbalwedstrijd of een middagje gamen een mens ook tot rust brengen?

"Een goede film kan rustgevend zijn, als je daarbij je zapgedrag kunt beheersen. Wij zijn tegenwoordig zulke zappende, surfende tv-kijkers geworden, dat we zelden één programma meer uitkijken. Internet versterkt dat nog, dat is onbeperkt, grenzeloos en daarin schuilt een zeker risico. Er is altijd nóg weer een ander artikel, nog een ándere film, waardoor je te veel informatie tot je neemt en moeilijk bij je innerlijke bron kunt komen. Via de omweg van de verbeelding, worden we wel naar onszelf teruggevoerd. Ik ga zelf graag naar matinees, en mijn ervaring is dat mij dan op zeker moment een nieuwe gedachte te binnen schiet."

Is dat niet ook een vlucht voor de wereld, het opgaan in kunst?

"Je bent zeker weg uit de wereld. Maar je kunt niet de hele dag iets moeten."

Is dat zo? Ook niet als je werk afwisselend en zinvol is?

"Ja, dat is zo. Dat hebben ook hersenonderzoekers aangetoond. Je hebt een soort default modus in je brein en dat rustbrein moet het overnemen van het informatieverwerkende brein om goed te kunnen functioneren. Bij mensen met een burn-out zie je dan ook dat hun geheugen het eerste hapert."

U verwijst graag naar de Duitse filosofe Hannah Arendt en haar 'amor mundi', waarmee ze oproept tot liefde voor de wereld. Waaruit bestaat het engagement in 'Melancholie van de onrust'?

"In ál mijn werk laat ik zien dat rust een noodzakelijke fase is die voorafgaat aan bezinning, aan creativiteit, aan solidariteit. In dit nieuwe boek maak ik mét Plato en Aristoteles verschil tussen wat ik noem gezonde melancholie en melancholie die ontspoort naar depressie. Melancholie is een wezenskenmerk van de menselijke conditie. Het besef van verlies en vergankelijkheid, dat ook zo centraal staat in de kunst, kan leiden tot creativiteit en empathie. Maar als ze louter wordt weggezet als zíekte, als ze er niet mag zijn, leidt dat tot depressiviteit. De angst en nostalgie die sommige politici prediken, voeden die gevoelens van neerslachtigheid en moedeloosheid."

Worden mensen juist niet melancholiek als ze te veel tijd overhouden om te mijmeren? Geen betere remedie voor het humeur dan aan het werk te moeten.

"Er zijn natuurlijk ook sociale omstandigheden die mensen depressief maken. Dat zie je bijvoorbeeld bij allochtone vrouwen, van wie een derde volgens onderzoek van Witte Hoogendijk anti-depressiva gebruikt. Rust is niet genoeg, je moet ook de kans krijgen te worden wie je bent. Tegelijk valt moeilijk te ontkennen dat mensen in deze tijd voortdurend lijden aan tijdgebrek. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de zorg, waar steeds minder mensen hetzelfde werk moeten doen. Zoveel mensen krijgen burn-outs, dat heeft echt te maken met toegenomen werkdruk."

Burn-outs lijken vooral bevlogen, gemotiveerde mensen te treffen. Kan uw oproep tot een nieuwe bevlogenheid die onrust niet versterken? Dat je dáár nog heen moet en dát nog moet lezen? Dat het eigenlijk nooit goed genoeg is? Uw collega Awee Prins vindt dat we vaker tevreden moeten zijn met het doodgewone. Dát maakt ons rustig.

"Ik denk niet dat dat onze eerste zorg is, eerlijk gezegd. De grote zorg is de minachting die veel Nederlandse bestuurders hebben voor kunst, cultuur en onderwijs. Ik zie weinig partijen die een werkelijk pleidooi houden voor de importantie van cultuur, terwijl dat juist de samenleving bijeenhoudt. Dus het liefst houd ik kunst weg van die neoliberale prestatiecultuur.

"Helaas is dat niet wat gebeurt. Binnen de kunst is sprake van commercialisering en zelfs márktwerking van de cultuur. Terwijl kunst juist een tegenwicht zou moeten vormen tot de rendementscultuur."

En onze politici doen daar niets aan?

"Te weinig. Kunst, literatuur en filosofie vertellen wie we zijn en hoe het er met ons voorstaat. Maar reflectie en bedachtzaamheid worden te weinig gewaardeerd. Daarom is mijn pleidooi voor de melancholie ook een pleidooi voor een meer ménselijke manier van politiek voeren. Inspiratie hiervoor vinden we in de kunst, want die leidt onze melancholieke inborst in goede banen. Ik denk niet dat er één groot kunstwerk is, één mooie roman, één muziekstuk zonder melancholie. Altijd zit die melancholieke ondertoon erin, omdat de mens een tweestemmig wezen is, die weet heeft van verlies én die vreugde ervaart in verbondenheid met anderen."

undefined

VROUWELIJKE DENKERS SPELEN SLEUTELROL IN WERK joke hermsen

Joke Hermsen (Middenmeer, 1961) groeide op in Amstelveen, studeerde Frans in Amsterdam en filosofie in Parijs. In haar werk spelen vrouwelijke denkers en schrijvers als Belle van Zuylen, Lou Andreas Salomé en Hannah Arendt een belangrijke rol. Hermsen schreef zowel romans, waaronder 'Het dameoffer' (1998), 'Tweeduister' en 'De liefde dus' als filosofische essays. Haar boek 'Stil de tijd. Pleidooi voor een langzame toekomst' (2009) betekende haar doorbraak als filosoof; het beleefde vierentwintig herdrukken. Met haar ex-man, de dichter Henk van der Waal, kreeg ze twee kinderen, Rodante (1992) en Sebald (1996). Beiden studeren filosofie. Meer informatie is te vinden op haar website www.jokehermsen.nl.

'Even pas op de plaats maken, mijmeren, dagdromen, zijn voorwaarden om tot kritische reflectie te komen.' FOTO Martijn Gijsbertsen

undefined