Russische burgers kunnen digitaal straks niet meer de grens over

Digitaal ligt de wereld aan de voeten van de gemiddelde Rus. Een reisje boeken naar Europa? Een fluitje van een cent. Je kind opgeven voor een gerenommeerde universiteit in Parijs is met een muisklik geregeld. Maar de Russen zijn bang dat aan dit levensgeluk binnenkort een einde komt. Er is een wet in de maak die min of meer een digitaal hek plaatst rondom Rusland.

Het komt er op neer dat het Russische internet, het Runet, kan functioneren zonder het wereldwijde web. Het is een nieuwe manier om Rusland soeverein te houden en de afhankelijkheid van het buitenland te verkleinen. Volgens de Russische president Poetin is de wet nodig om Amerikaanse cyberaanvallen tegen te gaan. “Zij zitten daar, het is hun uitvinding en ze kunnen alles zien wat je schrijft”, zei Poetin, refererend aan de Amerikanen tijdens de uitleg van de plannen. “Hoe meer digitale soevereiniteit we hebben, des te beter. Dit is een belangrijk onderwerp.”

Hoe dat ‘soevereine internet’ precies vorm krijgt is nog onduidelijk, maar feitelijk komt het erop neer dat het Runet in de toekomst niet meer afhankelijk is van buitenlandse servers en dat er een centraal punt komt van waaruit de autoriteiten informatie kunnen controleren en, mocht dat nodig zijn, blokkeren.

Om dat te bewerkstelligen moet er een aparte domeinnaam worden aangemaakt die de Russische sectie van het internet kan loskoppelen van het wereldwijde web. Eén keer eerder experimenteerden de autoriteiten met het afsluiten van internet. Dat was in oktober vorig jaar toen in de noordelijke Kaukasus duizenden moslims de straat opgingen. De volledige regio werd de toegang tot mobiel internet ontzegd.

Enorme operatie

De wet past in een lange traditie, ingezet in 2012, om internet onder controle te krijgen van het Kremlin. Maar dit keer gaan de autoriteiten wel erg ver. Er klinkt zelfs kritiek binnen de eigen regering. De wet is nu in eerste lezing aangenomen. Maar voor volledige goedkeuring volgen nog twee stemmingen, waarbij waarschijnlijk nog enkele aanpassingen zullen worden gedaan.

Het struikelblok is dat de complete infrastructuur op z’n kop moet. Dat is niet alleen erg duur, het brengt ook onzekerheid met zich mee. Want niemand weet wat er gebeurt als het Russische internet daadwerkelijk wordt afgesneden van de buitenwereld. Er is weinig vertrouwen onder de bevolking dat de autoriteiten zo’n enorme operatie tot een goed einde brengen.

Toen berichtenservice Telegram vorig jaar werd verboden in Rusland, gingen honderden internetsites op zwart. Het was een onbedoeld neveneffect waar veel Russen hinder van ondervonden. “Mensen zijn bang dat de nieuwe wet nog veel grotere gevolgen heeft”, zegt Gregory Asmolov, een Russische internet-expert verbonden aan King’s College in Londen.

Kentering

Daarom gingen onlangs 15.000 mensen de straat op. Dat is veel in een land waar demonstreren steeds meer risico’s met zich meebrengt. “De autoriteiten hebben de afgelopen jaren met succes internet geframed als bedreiging. Daarom geloven veel Russen dat het reguleren ervan noodzakelijk is. Maar de protesten duiden op een kentering. Russen beginnen te beseffen dat dit soort wetten hun kwaliteit van leven substantieel aantast. Ze zijn gewend aan toegang tot bepaalde onderwijs- of toeristenwebsites”, zegt Asmolov.

De nieuwste internetwet komt uit de koker van Andrej Loegovoj, verbonden aan de Liberale Democratische Partij van Rusland. Deze voormalige KGB-officier wordt in Groot-Brittannië gezocht vanwege zijn mogelijke rol bij de moord op ex-spion Aleksander Litvinenko, de man die in 2006 met gif om het leven werd gebracht.

Loegovoj, overigens geen lid van Poetins partij Verenigd Rusland, is bij de Russische geheime dienst FSB een geliefd man. Zijn wetgeving kan meestal rekenen op goedkeuring. Zeker in dit geval. De FSB waarschuwt al langer voor een oorlog die wordt gevoerd via internet. Een soevereine variant is daarom een goed idee, meent ook de geheime dienst.

Overigens is Rusland in dit opzicht niet uniek. Andere landen zijn vanwege het gevaar van cyberaanvallen of het delen van data ook steeds meer geneigd internet te controleren (zie kader). In Europa is bijvoorbeeld veel discussie over data die in handen vallen van de Amerikanen. “De Balkanisering van het internet is overal zichtbaar”, zei de Russische internetspecialist Tanja Lokot onlangs tegen de website Radio Free Europe. Maar de Russen gaan volgens Lokot wel erg ver met hun claim zich volledig te willen afsluiten.

Zeker omdat ze ook van plan zijn al het verkeer te gaan controleren, hoewel de autoriteiten erop blijven hameren dat de wetgeving alleen wordt gebruikt in tijden van crisis.

Vrijheid van meningsuiting

De nieuwe wet is absoluut ook bedoeld om vrijheid van meningsuiting verder in te perken, reageert Stanislav Sjakirov, directeur van het Russische Roskomsvoboda, een club die zich inzet voor de vrijheid van internet. Poetin kampt na zijn herverkiezing vorig jaar met een dalende populariteit, vooral vanwege een paar controversiële, economische wetten die zijn regering doorvoerde. Zo gingen veel mensen de straat op nadat de pensioenleeftijd vorig jaar werd verhoogd.

Tegelijkertijd maakt nog altijd een groeiend aantal Russen gebruik van internet en met name sociale media. Voor het eerst in de geschiedenis werd er vorig jaar meer geadverteerd op het Russische internet dan op tv. YouTube is ongekend populair in de leeftijdsgroep 18 tot 44 jaar bleek onlangs uit cijfers van de onafhankelijke opiniepeiler Levada Centrum.

82 procent van hen kijkt naar YouTube, 83 procent van deze leeftijdsgroep kijkt naar Kanaal-1, het populairste tv-station van Rusland. YouTube-journalist Joeri Doed, de man die beroemdheden interviewt, trekt veel meer kijkers dan de populairste Russische tv-programma’s.

Poetin weet al veel langer dat zijn tv-monopolie niet genoeg is om de bevolking onder controle te houden. “Om het Kremlin in handen te krijgen, moet je de tv controleren”, was ooit het advies van een adviseur van voormalig Sovjet-leider Michail Gorbatsjov. Dat heeft Poetin goed in zijn oren geknoopt. Nadat hij in 2000 aan de macht kwam, werkte hij alle lastige oligarchen weg bij de belangrijkste tv-stations.

Pas in 2012, toen honderdduizenden Russen voor het eerste massaal de straat op gingen om te protesteren tegen zijn herverkiezing, raakte de Russische president ervan doordrongen dat internet de rol van tv min of meer aan het overnemen was.

Tal van wetten zijn sinds die tijd bedacht om internet voor Russen minder aantrekkelijk te maken. Eerst waren het honderden websites die werden geblokkeerd onder het mom van de bestrijding van kinderporno. Enkele jaren later bond het Kremlin de strijd aan met terroristen. Onder die noemer zijn de afgelopen jaren tal van Russen opgepakt. Het op de korrel nemen van de orthodoxe kerk op Facebook kan al aanleiding zijn mensen te arresteren.

Er zijn onlangs twee nieuwe internetwetten ondertekend. De ene stelt ‘niet-traditionele media (lees: websites)’ strafbaar als ze nepnieuws verspreiden. De andere wet legt celstraf op aan Russen die via Facebook of Twitter de autoriteiten ‘beledigen’.

Daarnaast is berichtenservice Telegram verboden omdat oprichter Pavel Doerov weigerde data te delen met de autoriteiten. En het Kremlin dreigde onlangs met een verbod van Facebook en Twitter zolang de bedrijven hun data niet opslaan op servers in Rusland. Belangrijke internetbedrijven zijn inmiddels in handen van Poetin-getrouwen, zoals de grootste e-mailservice van Rusland mail.ru. Die wordt geleid door een oligarch en vriend van Poetin, Alesjer Oesmanov.

Chinezen kopiëren

Maar al deze maatregelen blijken niet voldoende om internet volledig onder controle te krijgen. Het soeverein maken van internet moet daarin voorzien. De Russische internetactivist Sjakirov ziet gelijkenissen met de Chinese ‘great firewall’. “De autoriteiten proberen absoluut de Chinezen te kopiëren, maar ze stuiten op nogal wat problemen. China heeft een gesloten infrastructuur: het land beschikt over eigen, soevereine sociale netwerken, betaalsystemen, berichten en e-mailservices.”

Rusland niet. Want het reguleren van internet heeft niet altijd prioriteit gehad. In de jaren negentig werd internet juist verwelkomd als nieuwe democratische belofte. Eerst door de voormalige president Jeltsin en later ook door Poetin. Pas halverwege 2000 veranderde hij van mening.

“Bij de introductie van internet heeft China direct maatregelen genomen”, zegt Sjakirov. “Rusland niet en dat maakt het lastig. Bovendien heeft China een veel grotere interne markt dan Rusland. Wij zijn veel afhankelijker van buitenlandse diensten. Het zal heel moeilijk worden om internet compleet los te weken.”

Bovendien, vult internetexpert Asmolov aan, is het gissen naar de maatschappelijke gevolgen. “Het is echt een politiek risico, we weten niet hoe hoog de prijs zal zijn die de Russen moeten betalen voor soeverein internet. Hoeveel websites gaan straks op zwart? Niemand die het weet.”

Voor het achtste jaar op rij daalde de internetvrijheid in 2018

Het splinternet wordt het genoemd: overheden die in toenemende mate het eigen internet reguleren en in het meest ingrijpende geval afsluiten van de rest van de wereld. Rusland en China zijn niet de enige landen die wetgeving maken of hebben in deze richting, schreef IT-specialist Keith Wright vorige week op de website van TechCrunch.

Saudi-Arabië, Syrië en Jemen doen aan zogenoemd politiek filteren. Concreet betekent het dat inwoners geen toegang krijgen tot websites van de oppositie. En voor inwoners van Zuid-Korea is het onmogelijk om Noord-Koreaanse nieuwssites te lezen. Nog nooit, schrijft Wright, hebben zoveel overheden, autoritair én democratisch, hun inwoners de toegang tot bepaalde websites ontzegd.

Dat blijkt ook uit een rapport van de Amerikaanse mensenrechtenorganisatie Freedom House. Voor het achtste jaar op rij daalde de internetvrijheid in 2018. Van de 65 landen die de organisatie onderzocht op internetvrijheid, namen zeventien landen wetten aan onder de noemer van het bestrijden van nepnieuws. Dat had effect op verschillende online-media. Achttien landen schroefden het toezicht flink op door bijvoorbeeld het delen van data verplicht te stellen. En 36 landen stuurden mensen naar China om daar trainingen te volgen die inzicht gaven in het reguleren van internet.

Over vier landen maakt Freedom House zich de meeste zorgen: Venezuela, waar kritische websites zijn gesloten sinds president Maduro aan de macht is; Oekraïne, waar Russische sites zijn geblokkeerd; Egypte, waar internetactivisten zijn opgepakt en vastgezet omdat zij een gevaar vormen voor de macht van president Al-Sisi, en Turkije, waar sinds de coup in 2016 internet sterk wordt gecontroleerd.

Lees ook:

Zodra Poetin zijn handtekening zet, heeft Rusland er twee censuurwetten bij

Met twee omstreden wetten draait Rusland de duimschroeven van de media verder aan. Online censuur ligt op de loer, zo wordt gevreesd.

Hoe het Russische internet steeds verder poetiniseert

Het verbieden van berichtenservice Telegram komt niet als een verrassing. Het internet in Rusland komt meer en meer in handen van Poetin-getrouwen.