Rouw is liefde die haar adres is kwijtgeraakt

Laatst opende ik een expositie ter herinnering aan Nadia van de Ven die alweer tien jaar geleden in haar studentenhuis in Utrecht met een mitrailleur werd doodgeschoten. Een moord die veel aandacht kreeg in de pers en als een bom insloeg in de levens van de nabestaanden.

Wat is rouw? Rouw is liefde die haar adres is kwijtgeraakt en blijft zoeken. Haar vader drukte tastend zijn rouw in schilderijen uit, haar moeder Minke in beelden en zus Lucinda in gedichten. Want kunst, zegt de dichter W.H. Auden, is 'brood breken met de doden'. In kunst kunnen we onze gevoelens voor een overledene uiten op een manier waarbij we die toch nog als nabij ervaren. Nadia was die middag op een vreemde, intense manier aanwezig.

Voor mij was er nog iemand anders scherp aanwezig: de moordenaar, Pascal F. Hij is veroordeeld tot twintig jaar cel en tbs met dwangverpleging maar heeft nooit berouw getoond en nooit bekend. Zonder dat hij lijfelijk op die expositie was, schuifelde hij in iedere bezoeker voorbij, keek mij in elke vitrine aan, fonkelde in elke traan van de familie.

Want zonder de moordenaar zou er geen expositie zijn geweest, zouden we niet die saamhorigheid hebben ervaren, zou niet zo intens aan Nadia zijn gedacht. "Ik ben me nu ergens meer bewust van haar dan toen ze nog leefde", zegt haar zuster. Alsof Nadia van dat studentenhuis definitief verhuisd is naar het hart van haar nabestaanden - dichterbij dan ooit. Dat is voortaan het adres waar de rouw haar kan vinden en misschien eens tot rust komt.

Ik bekeek de foto's uit Nadia's leven die er ook hingen. Plaatjes van toen ze klein was, samen met het gezin, als tiener, met haar vriendinnen. Het besef dat ze er niet meer is, gaf die alledaagse tafereeltjes een vreemde lading. Hoe bijzonder, dacht ik, dat ik dit allemaal kan bekijken, straks weer naar huis kan rijden, kan eten en tv kijken, slapen en opstaan, van mensen en dingen houden.

Kunst is brood breken met de doden, zegt Auden, die vervolgt: 'en zonder band met de doden is een volledig menselijk leven onmogelijk'. We hebben de dood nodig om werkelijk te kunnen leven en genieten, in plaats van halfbewust door de dagen te glijden. Is er alweer een jaar om? zeggen we dan verbaasd. Vaak zijn we als de beelden die ik voor de expositiezaal in de tuin zag staan en die de morgen, middag, avond en nacht symboliseren. Ze zijn er wel, het etmaal rond, maar ze leven niet.

Waar is God? Heb je vijanden lief, luidt het gebod. Want die kunnen ons leren wat echt leven is. De vijand doet het tegendeel van wat wij wensen zodat we op hem stuklopen, als op een rots. Dat kan ons wakker schudden uit de illusie dat we alles beheersen, ingepakt als we zijn door onze gevoelens en gedachten. De vijand die weerbarstig zijn grens aangeeft, die niet samenvalt met ons, kan een wereld openen die ons overstijgt - ja goddelijk is. 'Jeder Engel ist schrecklich', elke engel is verschrikkelijk, zegt Rilke. Zou een misdadiger met een mitrailleur niet een verbijsterende engel kunnen zijn die een bron van mateloze liefde in ons slaat?

De aanslag op Nadia was zo schokkend dat tijdens het proces de openbaar aanklager in tranen was. Het leven van de nabestaanden is er zwaar door getekend. Elke relativering van deze misdaad zou de betrokkenen onrecht doen.

Het vreemde gebod de vijand lief te hebben relativeert de haat en vijandschap niet, maar laat die juist in alle hardheid staan. Precies omdat de moordenaar een moordenaar is, ons dwingt de dood in de holle ogen te zien, kunnen we ontwaken tot 'een volledig menselijk leven'.

De doden gedenken is het leven vieren.

undefined