Robert Kaplan: Europa is aan het ontbinden

Het Europa van nu heeft volgens Robert Kaplan veel weg van een Europese landkaart uit de Middeleeuwen. "Veel complexer dan de Europese Unie ooit voor ogen had."

Kaplan is even in Nederland om zijn nieuwste boek 'Duister Europa' te promoten. Daarin gaat hij opnieuw naar Roemenië: een laboratorium waar de grote thema's onderzocht kunnen worden, zegt hij. Ga maar na. Roemenië vocht tijdens de Tweede Wereldoorlog aan de kant van Hitler, het land werd vervolgens toebedeeld aan de Sovjet-Unie. En met dictator Ceausescu heeft de bevolking veel meer geleden dan bijvoorbeeld de Hongaren en de Polen.

Dat Roemenië, zo schetst Kaplan, kan niet los gezien worden van een veranderend Europa en de dreiging uit het Oosten: Poetins Rusland. "Ik vind het onterecht dat Roemenië zo genegeerd wordt. Iedereen bekijkt Europa al vanuit Brussel, Straatsburg of Den Haag. Daarom heb ik besloten naar Europa te kijken vanuit een land dat letterlijk in het midden ligt van Centraal- Europa, waar het Habsburgse rijk en het Ottomaanse rijk elkaar vroeger ontmoetten." In zijn boek wisselt Kaplan journalistieke beschrijvingen - 'ik kwam terecht in de grijze wereld van de Balkan in november' - af met nieuwe inzichten.

Die formuleert hij zorgvuldig, maar zonder lang te hoeven nadenken. Met een constante frons op het voorhoofd schetst hij een nieuwe wereldorde.

De hele wereld kijkt naar de oorlog in Syrië en probeert te begrijpen wat er gebeurt in landen als Turkije en Rusland. En u schrijft een boek over Roemenië dat een kwarteeuw geleden voor het laatst groot in het nieuws kwam toen dictator Ceausescu werd geëxecuteerd. Waarom?

"Tijdens mijn carrière heb ik nooit achter nieuwskoppen aangehold. Ik heb altijd mijn eigen pad gevolgd. Ik schreef bijvoorbeeld al over de Balkan voordat de oorlogen daar überhaupt waren uitgebroken of voordat de Berlijnse muur zelfs maar was gevallen. Eigenlijk kwam er tussen de Kosovo-oorlog in 1999 en de revolutie in Oekraïne vijftien jaar later geen sexy nieuws uit Europa. Op de schuldencrisis na dan, maar dat was toch vooral een economisch verhaal. Maar in 2012 schreef ik al over de bedreiging van Poetin en in dat jaar besloot ik mij ook te concentreren op Roemenië."

Het is Kaplans specialiteit om gebeurtenissen in een geopolitieke context te plaatsen. Roemenië is inmiddels een relatief stabiel land binnen Europa. Maar het continent zelf wordt van alle kanten bedreigd, en dat heeft ook weer invloed op Roemenië.

"Europa is aan de buitenkant aan het ontbinden. Het is niet langer beschermd tegen Rusland, Noord-Afrika, of het Midden-Oosten zoals dat wel het geval was tijdens de Koude Oorlog en in de periode direct daarna. Het hele idee van Europa, dat het los stond van die regio's eromheen, gaat niet langer op."

Wat betekent dat voor Europa's plek in de wereld?
"Je zou kunnen zeggen dat Europa opnieuw wordt aangesloten bij de mediterrane wereld, inclusief Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Dat maakt de vluchtelingencrisis wel duidelijk. Dat is trouwens niet uniek als je naar de Europese geschiedenis kijkt. In de oudheid hoorde Noord-Afrika net zozeer bij Europa als Italië en Griekenland nu. We gaan weer terug naar die situatie.

"De Franse geograaf en historicus Fernand Braudel zei vorige eeuw al: de zuidelijke grens van Europa is niet de Middellandse Zee maar de Sahara. De Middellandse Zee verdeelt niet maar verenigt. Ik denk dat we een veel organischer wereld krijgen, meer fluïde waarin we het minder specifiek over Europa zullen hebben. Ik verwacht niet dat de Europese Unie in elkaar stort hoor, ze zal doorgaan maar in een meer beperkte vorm vermoed ik. Een opgebroken Europa is uiteraard veel minder in staat om de macht te behouden dan een verenigd Europa. De gezamenlijke buitenlandse politiek zal door alle tegengestelde belangen steeds minder voorstellen, wordt een politiek van de laagste gemene deler."

Maar tegelijkertijd komen er een hoop gevaren/uitdagingen op Europa af. Rusland of de jihadisten van Islamitische Staat. Welk gevaar zou Europa het meest moeten vrezen?

"Ik denk toch Islamitische Staat. Waar Europeanen vooral bang voor zijn, zijn aanslagen zoals we die in Parijs hebben gezien. Zo'n gebeurtenis verdringt onmiddellijk al het andere nieuws. Met IS kun je niet onderhandelen, dat is het grote probleem. Met Rusland wel. Poetin mag dan wel een bedreiging vormen, hij is zeker niet irrationeel. Ik geloof dat je in Rusland veel ergere leiders kunt treffen dan Poetin. Als Poetin wordt vervangen kun je er niet van uitgaan dat een nieuwe leider beter zal zijn. Maar ik denk wel dat Europa meer grenzen moet stellen aan Rusland.

"Bijvoorbeeld in de Baltische staten waar Rusland met cyberaanvallen, het beschermen van de Russische minderheid en inlichtingen-operaties zijn invloed probeert uit te breiden. Dat is hoe imperialisme in de 21ste eeuw werkt. En dat vereist een robuust antwoord uit het Westen maar Europa's maag lijkt wel te zwak om die confrontatie aan te gaan. Op dit moment is het vooral Amerikaanse druk die Rusland daar weghoudt. Het is niet voor niets dat de VS hebben besloten weer troepen naar de Baltische staten te sturen die ze in 2012 juist hadden weggehaald."

Dat klinkt als een terugkeer naar de Koude Oorlog
"Ik heb die term niet voor niets in de ondertitel van mijn boek gebruikt. In 2012 schreef ik al over de agressie van Rusland in Centraal- en Oost-Europa waar het banken en allerlei infrastructuur in handen kreeg, de zogenoemde 'soft targets'. Maar sinds de revolutie in Oekraïne in 2014 kun je echt spreken van een nieuwe fase in de confrontatie met Rusland."

Kaplan meent dat Oekraïne om geografische en historische redenen altijd meer bij Rusland zal horen dan bij Europa of de Verenigde Staten. Alleen al vanwege de grens en de taal. Ook handelsrelaties spelen een belangrijke rol. "Rusland is in de negende eeuw voortgekomen uit Oekraïne. Rusland heeft een emotionele connectie met het land, meer dan de Amerikanen en Europeanen."

Om die reden denkt de Amerikaanse schrijver dat het land nooit compleet onderdeel kan worden van de Europese Unie. "Dat neemt niet weg dat Europa Oekraïne moet helpen, met hervormingen en de ontwikkelingen van instituties." Vandaar dat Kaplan veel waarde hecht aan het associatieverdrag met de EU.

Als het aan hem ligt stemmen de Nederlanders 'ja' tijdens het referendum. "Spiritueel kan Oekraïne wel degelijk deel gaan uitmaken van Europa."

Dat Rusland daar niet blij mee is, heeft het land duidelijk gemaakt. In militair opzicht is Rusland bezig aan een opmars. Niet alleen in Oekraïne, ook in Syrië.

"Ik ben wel benieuwd of de economische problemen van Rusland iets zullen veranderen aan de houding. Of het tot meer of minder agressie zal leiden."

Wellicht minder? Afgelopen week kondigde Poetin onverwacht aan zijn troepen terug te trekken uit Syrië.
"Dat weet ik nog niet, want we hebben niet genoeg feiten in handen om die zet goed te kunnen duiden. Welke troepen hebben ze precies teruggetrokken? Zijn daarmee ook alle Russische aanvallen in Syrië gestopt? Dat weten we allemaal nog niet. Ik kan dus alleen maar speculeren over Poetins motivatie.

"Misschien hebben de Russen het gevoel dat het regime van president Assad wat steviger geworden is. Aanvankelijk waren ze misschien bang dat het Syrische bewind omver geworpen zou worden en daarmee een belangrijke bondgenoot verloren zou gaan. Het was ongeveer een half jaar geleden de reden voor Rusland om militair in te grijpen. Nu zou terugtrekking bijvoorbeeld een betere positie aan de onderhandelingstafel kunnen betekenen."

Een verdeeld Europa, terugkeer van een Koude Oorlog. Hoe ondergaat Roemenië al deze veranderingen?
"Eigenlijk gaat het in Roemenië goed. Er is daar niet zoals in Hongarije of Polen een populistische regering gekomen. Er zit een stabiele regering en vorig jaar groeide de economie met ruim 3,5 procent. In de jaren negentig leek alles geweldig voor Roemenië toen het lid werd van de Navo en de Europese Unie. De EU was op dat moment sterk, vertegenwoordigde het idee van de rechtsstaat. Maar de club waar het zo graag bij wilde horen is nu aan het verzwakken. Tegelijkertijd is Rusland minder chaotisch dan het was onder Jeltsin.

"Wat denk ik het belangrijkste is, is dat de Roemeense bevolking zich boos maakt om de juiste dingen, bijvoorbeeld om corruptie. Het is een heel volwassen electoraat.

"En vergis je niet, Roemenië heeft een veel brutere vorm van communisme gekend dan Hongarije of Polen. Dat staat in het geheugen van de Roemenen gegrift. Eigenlijk kun je wel stellen dat de Tweede Wereldoorlog voor de Roemenen pas in 1989 na de val van Ceaucescu voorbij was."

Wanneer gaat u weer naar uw geliefde Roemenië toe?
"In mei, om de Roemeense vertaling van mijn boek te promoten. Maar natuurlijk ook om weer even de temperatuur van het land op te meten. Ik zal er altijd blijven terugkomen."