Revoluties leiden tot een patstelling

Wat heeft de volkswoede die vrijkwam in Tunesië, en die sindsdien als een niet te doven vuur door de Arabische wereld trekt, te betekenen? Er wordt vaak beweerd dat islam en democratie een lastige, zo niet onmogelijke combinatie vormen. Is deze revolutionaire golf het bewijs van het tegendeel?

René Gude, filosoof en directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte te Leusden: ,,Nee, dat lijkt me niet. Wat we zien is geen toonbeeld van democratie, maar van revolutie. En uit revoluties kunnen eventueel nieuwe democratieën voortkomen. Maar erg waarschijnlijk is dat in dit geval niet.”

Bart Jan Spruyt, historicus en conservatief denker: ,,Het geeft geen pas om de huidige situatie te analyseren in zware, ideologische termen. Waar de volkswoede zich precies op richt, verschilt wel enigszins per land, maar over het algemeen worden de protesten gedragen door mensen die vechten voor hun naakte bestaan, niet meer en niet minder. Deze mensen hebben schoon genoeg van werkloosheid, hoge voedselprijzen, corruptie en repressie. In die zin lijkt de situatie op de eerste fase van de revolutie in Iran in 1979. Als er al sprake is van een politieke kleur van de revoluties, dan is die liberaal. De pioniers van de opstanden zijn goed opgeleide jongeren, met een gematigde of seculiere achtergrond. Iemand als Mohammed Elbaradei, die zich in Egypte aandient als een soort transitieleider, is een liberale man. Geen representant van islamitische politieke organisaties.”

Gude: ,,Klopt, de protesten komen niet voort uit politiek idealisme, maar uit economische omstandigheden. De regeringen van deze landen hebben nagelaten om in drie zaken te voorzien, die elke regering hoe dan ook aan zijn burgers moet bieden. Verlichtingsfilosoof John Locke heeft deze drie basiszaken benoemd. Ten eerste: veiligheid en lichamelijke integriteit. Ten tweede: een bepaalde mate van bezit, dat wil zeggen: minimaal voldoende inkomen voor een volwaardig leven. En ten derde: vrijheid. Dat is in eerste instantie: vrijheid van levensbeschouwing, de mogelijkheid om de sociale verbanden waar je deel van uitmaakt, naar eigen inzicht om te zetten in een verhaal. Het kiezen van je eigen bronnen van motivatie en inspiratie.

,,Het ontbreken van deze basiszaken is op den duur voldoende om een revolutie te ontketenen. Het woord democratie komt er niet in voor, net zo min als het woord islam. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat die begrippen niets met deze situatie van doen hebben. Voor bijna al deze landen geldt dat er sinds de Tweede Wereldoorlog min of meer seculiere regeringen aan de macht zijn geweest, die vanaf de jaren zeventig door het westen zijn opgeroepen om de scheiding van kerk en staat te respecteren en door de Wereldbank om hun markten te liberaliseren – wat ze ook allemaal gedaan hebben. Dat klinkt fantastisch, maar intussen verrijkten die regeringen vooral hun eigen families, en verwaarloosden ze de genoemde basisvoorwaarden voor hun bevolkingen.”

Spruyt: ,,De inzet van met name de Verenigde Staten en Frankrijk om die seculiere regimes in het zadel te houden, was om die landen te beschermen tegen islamitisch radicalisme. Maar nu moeten we inzien dat de strategie niet afdoende was. Als zo’n regime niet ook vrijheid en een zekere welvaart brengt, worden de geesten als vanzelf rijp gemaakt voor het ’sociale alternatief’ dat radicale islamitische organisaties bieden.

,,De terechte zorg in de wereld is nu dat na deze omwentelingen in verschillende landen een machtsvacuüm ontstaat – en dat zien we al gebeuren – dat niet wordt opgevuld door liberale, zachte krachten, maar door populistische fundamentalisten. Het is niet voor niets dat de radicale Moslimbroederschap in Egypte zich tot nu toe zo stil heeft gehouden. Ze laten eerst de liberale jongeren de kastanjes uit het vuur halen, om vervolgens, als het vuile werk gedaan is en het regime verdreven, zelf in het gat te springen.

,,Toen de Franse politiek filosoof Alexis de Tocqueville zei dat democratie en islam niet samengaan, een uitspraak die de Amerikanen de laatste jaren veelvuldig hebben aangehaald ter verdediging van hun beleid, bedoelde hij de orthodoxe vorm van de islam. Dus de bestuursvorm waarbij een regering een land wil besturen aan de hand van de in westerse ogen wrede en inhumane sharia-wetgeving. Volgens De Tocqueville willen mensen dat niet meer als ze eenmaal geproefd hebben van vrijheid en welvaart.

,,Het probleem is nu dat de door het westen gesteunde regimes die nu wankelen of omvergeworpen worden, voor de eigen bevolking zeer onderdrukkend zijn geweest. Ze hebben hun mensen op geen enkele manier laten ruiken aan vrijheid en welvaart. Daarmee hebben ze een voedingsbodem gevormd voor een radicaal islamitische reactie. Minister Clinton en andere westerse leiders roepen nu op tot hervormingen. Dat hadden ze 25 jaar geleden al moeten doen, en met veel meer kracht. Dan hadden de volkeren die nu zo woedend zijn, kunnen ervaren hoeveel rijkdom en welvaart het westerse democratische model kan brengen en waren ze niet meer vatbaar geweest voor islamitisch extremisme.”

Gude: ,,Deze revoluties brengen het westen in een patstelling. Via onze economische belangen zijn we nauw verbonden met de gehate dictators. Maar onze politieke idealen zijn vrijheid en democratie. We hebben de afgelopen decennia vooral gekozen voor onze economische belangen, en onze politieke idealen hebben we daarbij verloochend. En nu gaat dat ons geld kosten. Want de regimes die straks aantreden, hebben alle reden om niet-seculier en antiwesters te zijn – om zich af te zetten tegen de gewezen dictators. Zo hebben we alsnog het nakijken. En China is de lachende derde. Want anders dan wij zijn de Chinezen niet afhankelijk van regimes die nu het onderspit delven.”

Spruyt: ,,Ik zou graag blij zijn met een ontluikend democratisch bewustzijn in de Arabische wereld. Maar democratie kan niet ontstaan en gedragen worden als bepaalde maatschappelijke factoren ontbreken. Francis Fukuyama heeft ze beschreven: een middenklasse, een zekere welvaart en een zeker opleidingsniveau. Als dat alles ontbreekt, winnen de extremisten het na een revolutie van de gematigde krachten, precies zoals dertig jaar geleden in Iran gebeurd is. Daar ben ik nu ook bang voor.”