Racisme is voor niemand gezond

Een handzame gids waarmee witte mensen racisme kunnen begrijpen en bestrijden, in zichzelf en in de samenleving. Dat is in het kort het deze week verschenen boek 'Hallo Witte Mensen' van actrice en programmamaker Anousha Nzume. En die titel, "daar gaan veel mensen al om steigeren. Ze vinden het badinerend. Maar ik praat zo; lieve mensen. Dat is heel Russisch", vertelt de in Moskou geboren, maar in Amsterdam opgegroeide Kameroens-Russische Nzume vlak voor haar bomvolle boekpresentatie in het Amsterdamse Pakhuis de Zwijger. De buzz rond haar boek - de tweede druk is in de maak - waar het publiek op af is gekomen, ontstond door de boze, online reacties van witte mensen die niet 'witte mensen' genoemd willen worden.

Maar laat het boek daar nou ook over gaan: dat witte mensen vrijwel nooit over hun kleur hoeven na te denken omdat ze de norm zijn. Nzume: "Maar bij dit onderwerp maakt de toon níet de muziek. Of je het nou lief brengt of hard: racisme is voor veel witte mensen een moeilijk verteerbaar onderwerp."

Zelfs niet nu racisme mainstream is geworden. Racisme is sinds een jaar of vijf jaar door zwarte Nederlanders zoals Quinsy Gario en Sylvana Simons structureel op de agenda van gevestigde media en de politiek gezet. De discussie kreeg een flinke zwengel doordat het Zwarte Piet-debat landelijk en internationaal nieuws werd door de groeiende protesten. En dankzij Twitter en Facebook, zegt Nzume. "Toen professor Philomena Essed het in de jaren tachtig over racisme wilde hebben werd ze door drie kranten weggehoond en was het klaar. Nu hebben we eigen podia waar kranten niet omheen kunnen."

Tekst loopt door onder afbeelding

Spoetnikker

Maar dat betekent nog niet dat er al werkelijke progressie is, zegt Nzume die in de jaren zeventig op de basisschool in Amstelveen de bijnaam 'spoetnikker' kreeg. Sterker, de assertiviteit en vasthoudendheid van niet-witte Nederlanders levert alleen maar meer weerstand op merkte Nzume. En niet alleen bij 'mensen die we met gemak racist noemen, maar ook bij linkse, liberale witte mensen die denken kleurenblind te zijn', schrijft ze in haar boek. Juist die groep, die bepalend is voor de maatschappelijke en culturele status quo en het niet gewend is bekeken te worden, houdt Nzume letterlijk een spiegel voor. In haar boek, een mix van humor, persoonlijke anekdotes en, gesprekken met deskundigen en vrienden, loodst Nzume haar lezers door een veranderende samenleving die van zwart én wit een nieuw soort weerbaarheid en kennis verlangt.

Ze loodst de lezer langs begrippen als kleurenblindheid, wit privilege, culturele toe-eigening, exotisme en wit schuldgevoel. Nzume presenteert een confronterende en gelaagde boodschap in soepele spreektaal, alsof je een gesprek hebt in een café. Ze vertelt over hoe ze haar witte vriendinnen aanspreekt op hun 'fetisj voor zwarte mannen', vraagt de lezer of het niet vreemd is dat Jezus, 'een Palestijnse Jood, overal afgebeeld wordt als een blonde West-Europese, blauwogige man' en stelt dat witte mensen vragen hun aandeel in machtsstructuren onder de loep nemen 'niet hetzelfde is als zeggen dat je inherent slecht bent of een witte satan."

Aan het eind van elk hoofdstuk staan lees- en kijktips zoals 'Witte Onschuld' van Gloria Wekker of 'Hoe zit het nou met wit' van Lida van den Broek. Ook is er een begrippenlijst en komt ze met oefeningen om racisme tegen te gaan.

Soms lijkt het erop dat ze haar innerlijke kleuterjuf tevoorschijn moest toveren om de lezer bij de arm te nemen. "Nee, joh", lacht ze. "En ik ben het gewend om veel uit te leggen over de verhoudingen tussen wit en zwart, net als de meeste mensen in Nederland die niet wit zijn." Dat moest ze ook doen aan de vele witte journalisten die ze sprak. "Ook zij kunnen het systeem van racisme niet scheiden van henzelf als individu. In die interviews moest ik ook door een muur van weerstand heen."

Nzume's boek gaat uitgebreid in op alle voordelen die witte mensen genieten van geïnstitutionaliseerd racisme: altijd vooraan in de rij staan, niet vanwege je huidskleur een laag schooladvies krijgen of vaker opgepakt worden door de politie. Waarom zouden witte mensen daar verandering in willen?

"Racisme draait om macht en geld. Door bepaalde groepen inferieur te maken kun je ze uitbuiten. Dat gebeurt bijvoorbeeld door multinationals die goedkope arbeidskrachten zoeken in lagelonenlanden. Denk aan kinderarbeid en kindsoldaten in niet-Westerse landen. Wie wil in zo'n wereld wil leven? Vooral ook omdat zulk onrecht op zeker moment ook effect gaat hebben op witte mensen. Ik geloof dat scheve machtsverhoudingen uiteindelijk voor niemand gezond zijn. De witte moeder met de bakfiets kan op zulke grote structuren niet direct invloed op uitoefenen. Tot die tijd zou het heel fijn zijn als ook zij op de vierkante centimeter nadenkt over het verwoestende effect van racisme."

Gebrek aan distantie

Dit interview zou eigenlijk niet door ondergetekende worden afgenomen omdat er een gebrek aan kritische distantie zou kunnen zijn. Ik ben net zoals Nzume een zwarte vrouw en bovendien een vriendin, die - tot mijn eigen verbijstering - in het dankwoord staat. Een interview door mij vond ik daarom niet gepast. Nzume vindt dat onzin: "Ik weet zeker dat als jij denkt aan de term 'neutraal' dat je dan jezelf niet ziet maar wel een witte journalist. Dat is onderdeel van het systeem dat wij geïnternaliseerd hebben. Jij doet nu gewoon je werk. Het is nog steeds volledig normaal dat je op televisie een compleet witte tafel hoort spreken over moslims. Maar als twee zwarte vrouwen, professionals notabene, het hebben over racisme is het emotioneel of - ze maakt het aanhalingstekensgebaar - gekleurd." Een spottend 'ha-ha-ha' volgt.

"Ik bedoel, een ex van twintig jaar geleden, een witte man, heeft me voor het achtergrondkatern van de Volkskrant geïnterviewd. Hij heeft net zoals de redactiechef van Vonk voor Vrij Nederland gewerkt. Het verhaal moest zelfs deels over ons verleden gaan en we zijn samen gefotografeerd. Het is een mooi artikel, maar hier werd kennelijk niet getwijfeld aan onze band. Dus wat is neutraliteit?"

Anousha Nzume

Anousha Nzume is half-Russisch, half-Kameroens. Ze groeide op in Amsterdam en is daar opgeleid aan de Hogeschool voor de Kunsten (kleinkunstacademie). Ze acteert, schrijft, produceert en presenteert al ruim 20 jaar en treedt op in diverse media. Onlangs rondde ze de theatertour van Opvliegers af en sinds vorig jaar maakt ze de podcast Dipsaus.

Een greep uit de begrippen uit 'Hallo witte mensen'

Kleurenblindheid: waarom is dat schadelijk?

"Het is alsof je tegen een vrouw zegt: 'Ik zie niet dat je een vrouw bent.' En je ontkent daarmee een groot maatschappelijk probleem: dat vrouwen of zwarte mensen anders behandeld worden. Dat verdwijnt niet omdat jij als individu zegt geen kleur te zien. Dat speelt ook bij het verschil tussen ras en racisme. Ras is een sociale afspraak, een verzinsel. Maar racisme is geen verzinsel, dat bestaat. En in dat systeem speelt kleur een allesbepalende rol."

Wit privilege: waarom moet dat fenomeen bekender raken?

"Ik kan het niet simpeler omschrijven dan dat je altijd en overal vooraan in de rij staat. Puur vanwege je kleur, en vaak ook je mannelijke geslacht. We kunnen racisme niet doorbreken als witte mensen zich daar niet van bewust zijn. Net zoals ik me bewust ben van de macht van mijn Europese paspoort. Dat gevoel van vrijheid heb ik vaak pas als ik met een groep zwarte vrouwen in een afgesloten ruimte ben. Dan denk ik: volgens mij voelen witte mannen zich altijd zo."

Witte verlossers: waarom moet Madonna geen kinderen meer ophalen in Malawi?

"Het gaat weer om macht, geld en positie. En voor wie doe je het? Strijd liever voor eerlijke handelsverdragen en zeg dat een een banaan vijftien euro zou moeten kosten. Strijd tegen wapenhandel in plaats van je cv op te krikken door drie weken in een weeshuis te gaan werken."

Culturele toe-eigening: waarom mogen witte mensen geen ingevlochten kapsels dragen op catwalks?

"Nergens staat dat iets niet mag. Het mag wel, maar waarom zou je? Je versterkt het idee dat culturele aspecten van niet-witte mensen pas status krijgen als witte mensen het presenteren. Als niet-witte mensen hun cultuur uitdragen is het vaak infantiel of te etnisch, maar in een wit jasje wordt het pas hip of cool."