Prostitutie goed regelen is ingewikkeld, merkt Utrecht

Verstopt achter struiken, een tankstation en de nieuwe rioolwaterzuiveringsinstallatie in Utrecht ligt al jaren een braakliggend terrein. Een bord langs het fietspad laat een tekening zien met rode paden langs witte gebouwen en de tekst 'Hier komt het Nieuwe Zandpad'. Dit voorjaar hadden hier de eerste werkplekken moeten opengaan voor Utrechtse sekswerkers. Werkplekken waar ze al vier jaar op wachten en die er voorlopig nog niet komen.

Inmiddels is een groot deel van de prostituees die tot 2013 aan het Oude Zandpad werkten buiten het zicht van de gemeente, politie en hulpverlening. Van de ruim driehonderd sekswerkers hebben onderzoekers van het Willem Pompe Instituut er uiteindelijk dertig kunnen traceren. De anderen zijn vermoedelijk elders in het land aan het werk gegaan, in bordelen of illegaal vanuit huis of hotels.

Kaartenhuis

Als er één dossier is dat een diepe zucht bij burgemeester Jan van Zanen (VVD) ontlokt, is het prostitutie. De gemeente spreekt zich uit voor raamprostitutie in de stad, maar dit reguleren blijkt een kwestie van een lange adem, zegt Van Zanen. "Prostitutie is een legaal beroep. Het is een normale sector, maar kennelijk vergt het veel van de overheid om deze dames en enkele heren, hun werk op een veilige, transparante en goede manier te laten verrichten. Daar verwonder ik mij wel over, ja."

Met name het vinden van een goede ontwikkelaar voor in totaal 162 sekswerkplekken blijkt lastig. De gemeente dacht dat bouwers in de rij zouden staan, maar dat bleek een vergissing. Willen bedrijven zich niet associëren met sekswerk? De burgemeester wil het woord 'stigma' niet in de mond nemen, maar zegt dat dit 'mogelijk wel meespeelt'.

Toen er vorig jaar eindelijk een overeenkomst met een partij lag, kwam deze niet door de Bibob. Met deze wet kunnen overheden vergunningen intrekken als zij criminele activiteiten vermoeden. Bij bouwer BeJa Accomodaties bleek sprake van 'ernstig gevaar'. Deze maand werd voor de rechtbank in Utrecht duidelijk hoe ernstig: een medewerker bleek in de gevangenis te hebben gezeten voor zware bedreiging en mishandeling.

Volgens BeJa is deze medewerker al lang niet meer bij het project betrokken. Maar de gemeente wil geen risico's nemen, want de nieuwe werkplekken moeten mensenhandel en uitbuiting voorkomen. Daarom eist de gemeente dat de ontwikkelaar de werkplekken verhuurt aan minimaal vijf exploitanten. Prostituees zijn zo niet afhankelijk van één partij. Mochten er dan misstanden zijn, zo zegt Van Zanen, 'dondert het kaartenhuis niet helemaal in elkaar' zoals eerder gebeurde.

Aan het Oude Zandpad, dat parallel aan de toekomstige sekswerkplekken ligt, werd in 2013 gesloten door de vorige burgemeester, Aleid Wolfsen, vanwege uitbuiting en mensenhandel. Ook de ramen in de binnenstad moesten dicht. De ruim driehonderd sekswerkers stonden op straat, tot woede van hulpverleners en de prostituees zelf.

Veroordelingen

Het argument mensenhandel is nog altijd punt van discussie in Utrecht. Een rechter stelde destijds dat daar aanwijzingen voor waren. Het Willem Pompe Instituut van de Universiteit Utrecht spreekt in een onderzoek echter van hooguit vier tot acht vrouwen die tussen 2000 en 2014 slachtoffer zijn geworden van misstanden. De sluiting wordt dan ook overhaast genoemd. Het argument van mensenhandel "wordt door alle sekswerkers, hun klanten, advocaten en een deel van de hulpverlenende instanties als 'ongegrond' opgevat. Het ongenuanceerde etiket 'mensenhandel' wordt als excuus gebruikt om prostitutie in Utrecht te bestrijden, op dezelfde manier als in de vorige eeuwen".

Burgemeester Van Zanen raakt geëmotioneerd door dit soort opmerkingen. "Wegkijken is toch geen optie? De kwestie had een aanloop van jaren. Niks abrupt gesloten. Er zijn tal van waarschuwingen aan voorafgegaan. Het is toch vreselijk dat mensen die hun brood zo willen verdienen, te maken hebben met exploitanten die zich zo gedragen?" Hij slaat met zijn vuist op tafel. "Dit konden we niet toelaten." Volgens hem zijn mensen bovendien strafrechtelijk vervolgd.

Vervolgd ja, maar veroordeeld? "Geen van de mensen die werkten op het Oude Zandpad of verantwoordelijk waren voor de exploitatie is ooit veroordeeld voor mensenhandel", zegt Cees Jobben. Hij was eigenaar van Wegra, dat meer dan 70 procent van de boten verhuurde. Volgens hem had 'Utrecht het best geregelde prostitutiegebied van Nederland'. "De gemeente is gewoon heel ondeskundig in het prostitutiedossier."

Dit denkt ook Brenda Oude Breuil. Zij is criminoloog aan de Universiteit Utrecht, gespecialiseerd in mensenhandel, prostitutie en prostitutiemigratie. Zij denkt dat de gemeente wel degelijk meer kan doen en ziet 'een kloof tussen wat de gemeente belijdt en wat ze waarmaakt'. "Er zijn heus wel mensen te vinden die hier willen ondernemen. De gemeente zou veel beter moeten luisteren naar de sekswerkers, voor de juiste kennis zorgen bij beleidsmakers, en zo een voortrekkersrol kunnen spelen in Nederland. Nu stralen ze uit dat het allemaal zo lastig is. Daarmee lijkt de gemeente niet voluit achter prostitutie in de stad te staan. Hier is op zijn positiefst gezegd sprake van een naïef en onnadenkend beleid en in het slechtste geval van gebrek aan wil."

Vrezen voor sluiting

Harde woorden waar burgemeester Van Zanen het niet mee eens is: "Geloof me, we zetten al onze capaciteit en alle middelen in om dit mogelijk te maken. Ik zal niet loslaten." Maar de gemeente heeft de schijn tegen, nu ook de tippelzone moet wijken voor nieuwbouwwoningen. Utrecht heeft als enige van de vier grote steden nog zo'n zone en heeft beloofd na de zomer met een nieuwe locatie te komen. Hulpverleners en Proud, de belangenvereniging voor en door sekswerkers in Nederland, vrezen het ergste: sluiting.

Yvette Luhrs van Proud verwacht dan dezelfde 'toestanden' als bij het sluiten van de seksboten in 2013: "Je drijft prostituees de illegaliteit en bijstand in. Gênant en ontzettend schrijnend." Daarnaast verdwijnen prostituees uit zicht van de gemeente, politie en hulpinstanties.

Caja van Tolie, ex-prostituee en eigenaar van exploitant Freya BV, heeft lang gestreden voor het heropenen van de kamers in de binnenstad. Dit is, mede door fel protest uit de buurt, nooit gelukt. Volgens criminoloog Oude Breuil spreekt hieruit wederom de onwil van de gemeente. "Die plek in de binnenstad had gekoesterd moeten worden. Dat was een veilige plek, met veel sociale controle. Daar komt geen mensenhandelaar tussen. De vermeende overlast kwam van de drugshandel rondom de coffeeshops in die buurt. Dat kun je de sekswerkers niet voor de voeten werpen."

Momenteel voert de gemeente naar eigen zeggen gesprekken met diverse nieuwe bouwers. Had het niet moeten kiezen voor het Amsterdamse model? Daar opende Stichting My Red Light dit voorjaar werkplekken waar sekswerkers het voor het zeggen hebben. Ze werken hier als zzp'er, huren een raam van de stichting en praten in een adviesraad mee over de gang van zaken. De panden zijn aangekocht door de gemeente en in erfpacht gegeven aan My Red Light.

Van Zanen: "Als Amsterdam het ei van Columbus is, dan zullen we dat gelijk toepassen, maar dat idee heb ik niet. Utrecht wil ook die 162 werkplekken mogelijk maken. Wij hebben hier alles aangedaan, alles geregeld, steken onze nek uit. De grond is bouwrijp. Tegen bouwers zeg ik: alsjeblieft kom."

Sekswerkers in de stad worden er inmiddels moedeloos van. Van Tolie, die een van de nieuwe exploitanten van het Nieuwe Zandpad wil worden: "Uitstel op uitstel. Ik heb eerlijk gezegd weinig hoop dat het goed gaat komen."

Burgemeester Van Zanen: "Ik volg de emoties goed, maar het blijft een moeilijk verhaal. Dat Zandpad komt er wel. In het beste scenario gaat het volgend voorjaar open. Geloof me, ik wil niets liever dan morgen beginnen."

Prostitutie in Utrecht

1945
De eerste prostituees vestigen zich op de woonboten in de Vecht aan het Oude Zandpad.

1973
De plek officieel gedoogd.

1986
Utrecht stelt een tippelzone in aan de Europalaan. Er zijn 150 vergunningen beschikbaar, waarvan er nu 63 gebruikt worden.

2000
Het bordeelverbod wordt in heel Nederland opgeheven. Prostitutie is een legale bedrijfstak.

2013
Vanwege 'uitbuiting en mensenhandel' sluit Utrecht de peeskamers in de binnenstad en de seksboten aan het Oude Zandpad, met de belofte nieuwe werkplekken elders te maken.

Mei 2016
Het college van burgemeester en wethouders wil de panden in de binnenstad opkopen voor 5,9 miljoen euro en ze een andere bestemming geven dan prostitutie.

Juli 2016
De gemeente vindt met het bedrijf Beja eindelijk een bouwer voor de werkplekken aan het Nieuwe Zandpad, maar die komt niet door de Bibob.

Maart 2017
De tippelzone moet plaatsmaken voor woningen. Wethouder Victor Everhardt (D66) komt na de zomer met een alternatieve plek in de stad.

Juni 2017
BeJa legt zich er niet bij neer en stapt naar de rechter. De gemeente voert naar eigen zeggen gesprekken met nieuwe bouwers. Het Nieuwe Zandpad zal in het gunstigste scenario in zomer 2018 deels opengaan.