Privacy in een stad vol glurende ogen, kan dat?

De burger

Inwoners die zich willen verzetten tegen de sensoren in de stad moeten praktisch denken. Wie de wifi-trackers (die worden gebruikt om via smartphones passanten te tellen en te volgen) wil vermijden, kan wifi uitzetten op zijn telefoon. Sommige trackers gebruiken het bluetooth-signaal, dus het is verstandig ook dat uit te schakelen.

Toegegeven: dat werkt niet bij alle sensoren, omdat niet alle slimme technologie gebruikmaakt van het signaal van smartphones. Burgers kwamen dan ook op andere manieren in verzet. Zo stapte een inwoner van Arnhem succesvol naar de rechter omdat de gemeente hem wilde verplichten een afvalpas te gebruiken om vuilcontainers te openen. De gemeente had geen reden om bij te houden waar en hoe vaak inwoners afval deponeren, vond de rechter.

Het gevaar is dat alleen een kleine groep experts de technologie snapt, en dat burgers steeds verder op achterstand komen te staan, zegt Dorien Zandbergen, die aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek doet naar digitale cultuur en politiek. Meer publiek debat zou volgens haar helpen, in de Tweede Kamer, de media en in de lokale politiek. "En mensen kunnen organisaties zoals de Autoriteit Persoonsgegevens bevragen en Bits of Freedom steunen die hun belangen aankaarten bij de verantwoordelijke machthebbers."

Er zijn ook manieren om bewoners meer te betrekken bij de slimme stad. Zandbergen noemt het voorbeeld van de smart-citizenkit, een proef in Amsterdam waarin mensen zelf de luchtkwaliteit maten. Wetenschappelijk waren de uitkomsten onbetrouwbaar, maar de deelnemers waren enthousiast en raakten geïnteresseerd in slimme toepassingen.

Toch blijft het een oneerlijke strijd, zegt Jan Smits, hoogleraar recht en techniek aan TU Eindhoven. Je kunt niet van de burger verwachten dat hij in zijn eentje opbokst tegen de datahonger van bedrijven. "Als jij akkoord klikt en de privacyvoorwaarden accepteert, dan zeg je ja tegen tientallen bedrijfsjuristen die als enige belang hebben het bedrijf er beter van te maken."

De overheid

Hoog tijd dat de overheid de regie rond slimme steden terugpakt, zegt hoogleraar Jan Smits van de TU Eindhoven. Daarna kunnen de technologiebedrijven wat hem betreft aanschuiven, maar dat hebben ze op dit moment niet verdiend. "Ze hebben de afgelopen jaren geen enkele moeite gedaan om de privacy van burgers zo te regelen dat de balans niet alleen ten voordele van hen doorslaat."

De overheid heeft met de slimme stad de privatisering van de publieke ruimte toegestaan, aldus Smits. Dat moet nu een halt worden toegeroepen. "Dat betekent niet dat je samenwerking met de bedrijven moet verbieden. Maar als er data in de publieke ruimte wordt verzameld en er daarmee in feite wordt 'betaald', dient er volkomen transparantie te zijn. En bedrijven kunnen dan zeker niet eisen dat deze contracten geheim blijven, zoals nu wel gebeurt."

Die transparantie moet de overheid ook richting de burgers organiseren. UvA-onderzoeker Zandbergen stelt voor de slimme stad zichtbaarder te maken. "Slimme lantaarnpalen moeten niet alleen ogen (camera's) en oren (microfoons) hebben, maar ook een gezicht. Zodat je kunt zien wat die paal meet. Denk aan een bordje, of een pop-up op je smartphone."

Maar wie gaat die transparantie afdwingen en controleren? Aiko Pras, hoogleraar internetveiligheid van de Universiteit Twente, pleitte eerder al eens voor een nieuw instituut: een centraal bureau voor internetstatistiek. Oftewel een onafhankelijk bureau dat inzichtelijk maakt hoe alle datastromen lopen. Iets waar Evgeny Morozov, een bekende criticus van slimme steden, zich bij aansluit. Je hoeft de slimme technieken wat hem betreft niet door een staatsbedrijf te laten bedenken en ontwikkelen, maar je zou als overheid via een organisatie van nationaal databeheer wel meer controle kunnen krijgen. Smits wijst naar degemeenteraad. "Die zou elk nieuw project waar data worden verzameld in de publieke ruimte moeten bespreken, goedkeuren, toetsen en evalueren."

Er is dan wel meer digitale kennis nodig bij de overheid, denkt Bas Boorsma. Hij noemt het voorbeeld van Singapore. "Daar is een derde van de ambtenaren terug naar school gestuurd om data-analist te worden."

De bedrijven

Betrek de bedrijven juist in een discussie hoe het beter kan in de slimme stad, zegt Bas Boorsma, directeur 'Internet of Everything' bij het Amerikaanse technologiebedrijf Cisco - wat betekent dat hij zich bezighoudt met alles wat met digitalisering te maken heeft. Hij schreef op persoonlijke titel het boek 'The New Digital Deal'. Daarin pleit hij voor een plan naar het voorbeeld van de New Deal van president Franklin Roosevelt om de Verenigde Staten uit het slop te trekken van de Grote Depressie van de jaren dertig.

Boorsma: "Ik zie The New Digital Deal als een nieuw sociaal contract. De stekker uit alle digitale ontwikkelingen trekken moet je niet willen. Maar de vraag hoe je een en ander inricht, moet je wel nu gaan beantwoorden. Dat gaat om het beheer van data, om privacy in de slimme stad, maar ook om ethische kwesties die bijvoorbeeld met kunstmatige intelligentie samenhangen."

Een voorbeeld is de zelfrijdende auto, aldus Boorsma. Die wordt geprogrammeerd om beslissingen te nemen: denkt de auto aan het welzijn van de bestuurder bij een naderende botsing of aan de voetganger op het zebrapad?

Zo ziet Boorsma het voor zich: een groep specialisten uit het bedrijfsleven, academici en de overheid gaan verkennen hoe het digitale Nederland van 2030 eruit ziet. "En dan kunnen ze gaan formuleren wat er nodig is om dat te bereiken. Dat wordt wat mij betreft geen studiecommissie, maar een commissie met een vol mandaat van het kabinet en middelen om daadwerkelijk aan de slag te gaan. Ze zouden ook zeer frequent moeten rapporteren en er zou een bindend advies uit voort moeten komen."

Maar waarom zouden bedrijven aan dat plan meewerken? Boorsma: "Als ze dat niet doen, kan dat slecht zijn voor de business. Dan krijg je strenge regels die het allemaal gaan verbieden. Je kunt je als bedrijf beter zelf pro-actief opstellen, om invloed te hebben op de uitkomst."

De slimme stad

Uit onderzoek van Trouw in samenwerking met het platform voor onderzoeksjournalistiek Investico bleek deze week dat de overheid vaak geen overzicht heeft over waar alle sensoren in de publieke ruimte hangen en welke data ermee verzameld worden. Bedrijven die de technieken leveren, eisen dat contracten met gemeenten geheim blijven.

Voor de burger is daarom bijna niet te achterhalen wat er met zijn of haar gegevens wordt gedaan. En dat terwijl er in tientallen grote en kleine 'slimme gemeenten' alleen maar meer sensoren bijkomen.

Trouw en Investico bekeken tien slimme gemeenten en de daarbij behorende samenwerkingsovereenkomsten en spraken met veertig deskundigen, IT'ers, ambtenaren en medewerkers van tech- en telecombedrijven.

Lees ook: Moeten we wel zo blij zijn met de slimme stad?
Lees ook: Niemand controleert big brother