Prinses Irene: Onze relatie met de natuur

Voor de eerste keer in de menselijke geschiedenis zijn we getuige van een wereldwijde verstoring van de biologische fundamenten van de aarde. En wij als mensheid zijn daar medeverantwoordelijk voor. Wij voelen noch weten ons een onderdeel van de aarde en hebben ons buiten en boven de natuur geplaatst. Deze scheiding is een afschuwelijk misverstand dat ervoor gezorgd heeft dat wij een groot deel van de aarde en vele van haar levensvormen hebben vernield, en daarmee ook een deel van onszelf. Wij zijn natuur. We zijn van hetzelfde materiaal gemaakt als al de prachtige levensvormen die we met planeet aarde delen. En ik denk dat we niet begrijpen wat we onszelf aandoen wanneer we de biologische fundamenten van de aarde verstoren.

Kinderen zijn op een spontane manier verbonden met alles om hen heen in het avontuur van het ontdekken van mossen en dieren, bossen, regendruppels en spinnewebben. Die affiniteit, die verbinding, zo lijkt het, hebben veel volwassenen verloren. We spreken over mens en natuur. Dat is een misvatting die al vanaf de klassieke oudheid een belangrijke rol speelt in het westerse wereldbeeld en nog eens versterkt werd in de 17de eeuw door de school van Descartes, die een strikte scheiding maakte tussen lichaam en geest. Descartes en zijn navolgers gingen ervan uit dat de mens het enige wezen is dat een onstoffelijke geest in zich herbergt. Voor hen waren dieren machines, een soort marionetten. Inmiddels weten we wel beter. De wetenschap heeft aangetoond dat veel dieren een zekere vorm van zelfbewustzijn kennen en de inspirerende studies van Frans de Waal laten zien dat chimpansees en bonobo's empathisch gedrag vertonen.

Lawaai
De materialistische behoeften, de onnatuurlijke snelheid van ons leven en de entertainment-industrie bevorderen ons gebrek aan verbinding met de natuur. We hebben zoveel lawaai gecreëerd dat we haar niet meer horen. We nemen nauwelijks de tijd voor stilte en innerlijke reflectie, noch voor het genieten en verkennen van de natuur, het luisteren naar het geluid van de vogel, het ritselen van bladeren, of het bewonderen van de schoonheid en perfectie van een enkele bloem. Zo blijven we doorhollen op dezelfde weg. Gandhi zei zo mooi: 'What is the use of running when we are on the wrong path?'

Economische en politieke beslissingen zijn altijd verbonden met een innerlijke houding ten opzichte van het leven - een wereldbeeld. Kunnen we overschakelen van een wereldbeeld dat de mens centraal stelt, naar een wereldbeeld dat het welzijn van al het leven in beschouwing neemt? Hier ligt een persoonlijke uitdaging, die geen regering, geen politieke partij of instelling voor ieder van ons kan invullen. Echte verandering groeit haast altijd zoals een plant: vanuit de wortelzone naar boven. Begrijpelijkerwijs zal de politiek geen voorstander zijn van verandering als de wortels van de maatschappij niet aangeven dat te willen. En dan zijn er de verschillen in ¬belangen en de vaak conflicterende priori¬teiten, die vertragend werken.

In het bedrijfsleven is intussen wel van alles gaande; er is een groeiend bewustzijn van de noodzaak te investeren in sociale verandering en duurzaamheid. Ik hoor om mij heen in de zakenwereld uitspraken zoals: 'Het gaat er niet meer om óf we veranderen, de vraag is nu hoe doen we dat'. Technische oplossingen zijn nodig en er zijn wereldwijd prachtige methoden aan het ontstaan om minder vervuilend te werk te gaan en zuiniger te worden in energieverbruik. Ik zou dit de 'buitenkant' van duurzaamheid' willen noemen.

Er is ook verandering op een diepgaander niveau nodig. Als we praten over duurzaamheid, doen we dat dan vanuit een wereldbeeld dat uitgaat van een scheiding tussen mens en natuur of vanuit een wereldbeeld bewust van de wederzijdse relaties tussen al wat leeft, waarbij we deze begrijpen en aanvoelen en ook van daaruit willen handelen? Ik spreek in deze context graag over de 'binnenkant van duurzaamheid'. Is het niet interessant dat op het terrein van duurzame ontwikkeling en maatschappelijk verantwoord ondernemen een scheiding is gemaakt tussen 'people, profit and planet'? Zou het niet volstaan te zeggen: 'planet', omdat dat begrip alle aspecten van duurzaamheid insluit? Waar slaat 'profit' op: opbrengst en winst voor de onderneming, voor de mensheid, of voor het welzijn van al wat leeft?

Welzijn voor al wat leeft
Mijn persoonlijk wereldbeeld is dat van een brede maatschappij die meer omvat dan alleen de menselijke samenleving. Een wereldwijde, onderling verbonden maatschappij van alle levensvormen en al wat is, inclusief de rivieren, de bergen, de dieren, de planten. Daarom is mijn visie van duurzaamheid: een duurzaam welzijn voor al wat leeft. Wij zijn deel van deze aarde. Daarmee zijn het welzijn van de aarde en het welzijn van onszelf met elkaar verbonden. Als we met de nodige zorg en op een duurzame wijze omgaan met de aarde, straalt dat af op ons persoonlijk welzijn, op onze gezondheid en innerlijke balans. En andersom: door zorgvuldig om te gaan met onszelf - lichaam en geest - zal dit afstralen op de natuur.

Het werk van de Duitse filosoof Martin Buber is gebaseerd op het onderscheid dat wij maken in onze kijk op de wereld: we kunnen de ander en het andere zien als 'het' of als 'Gij'. Zien we de ander als een 'het', dan handelen we vanuit een wereldbeeld van afgescheidenheid. Daarmee isoleren we onszelf en sluiten we ook een deel van onze innerlijke natuur af. Wanneer we ons wezenlijk verbonden voelen met onze omgeving, zien we de ander en het andere als een 'Gij'. Buber speekt in deze context over wederkerigheid. En in deze wederkerigheid maken we ook een diepe verbinding met ons eigen innerlijk. Mensen die geïsoleerd in de bergen leven, zeggen vaak dat het alleen leven in de natuur het innerlijk zuivert door de ruimte die er is voor reflectie, door de stilte die spreekt. Zij vinden dat dit een pad is naar hun natuurlijke zelf, naar hun diepste innerlijk. Daarin voelen ze zich verbonden met al dat is.

De wijze Zuid-Afrikaanse Zulu-professor Koka zei eens: 'Ik ben omdat de natuur is en omdat zij is ben ik'. Daarmee beschouwt hij de natuur als een 'Gij'.

De Japanse Zenmeester D. T. Suzuki schrijft in zijn essay 'Zen Buddhism and Psychoanalysis' dat welzijn neerkomt op het gevoelsmatig volledig verbonden zijn met mens en natuur, het overstijgen van afgescheidenheid en vervreemding, en het komen tot de ervaring van 'een-zijn' met alles wat bestaat en leeft - en tegelijkertijd toch jezelf te ervaren als een aparte entiteit. 'Welzijn', zo gaat hij verder, 'betekent volledig geboren zijn, om te worden wie je in potentie bent. Dit houdt in dat je openstaat voor de ervaring van vreugde en verdriet, of, in andere woorden, dat je ontwaakt uit de halfslaap waarin de mens gewoonlijk leeft, om volledig wakker te zijn. Welzijn betekent, uiteindelijk: je ego afleggen, afstand te doen van hebzucht en begeerte, en het eigen zelf ervaren in dit zijn.'

Mooi pad
Terugdenkend aan het 'Gij' van Martin Buber, en aan de vraag van Gandhi, is dit wel een heel mooi pad om te volgen, een pad dat ons naar een volstrekt andere samenleving zou leiden.
Het afgenomen gevoel van verbinding met onze leefomgeving heeft bijgedragen aan een diepe scheiding, een kloof tussen mensen en natuur en aan een kloof binnenin onszelf, die de toegang tot onze natuurlijke verbinding met al wat leeft, afsluit. En, zoals Suzuki ¬aangeeft, belemmert dat ons welzijn. Daarmee kunnen we zeggen dat achter de economische, financiële, klimaat-, sociale en ecologische crises een dieper gaande crisis schuilgaat. Misschien zouden we dit als een ethische crisis in het menselijk bewustzijn kunnen duiden.

Als we bedenken dat de mens deel is van de fundamentele natuur van het universum, zoals het taoïsme zo mooi verwoordt, dan bevinden we ons op het pad van 'inter-zijn', en van het 'Gij'. Wanneer wij dit begrijpen, en dit doorvoelen, dan kunnen wij handelen vanuit precies dat startpunt. Dan zullen we handelen en voelen als zijnde een deel van het grotere geheel, met respect voor het totale ecosysteem aarde. Onze beslissingen zullen dan in harmonie zijn met de natuur, gebaseerd op het wereldbeeld van gemeenschappelijkheid van al het leven. Dan handelen we als deelgenoten van het systeem aarde.
Ik zie dat juist jongeren hiervoor openstaan en in plaats van oude systemen nieuw leven in te willen blazen, vinden zij nieuwe technische oplossingen en ontwerpen die goed zijn voor mens en natuur. Het is een uitdagende en boeiende tijd, zeker ook voor de zakenwereld, waarbij nu serieus naar het idee van circulaire economie wordt gezocht. Geen makkelijke taak zowel op het persoonlijke vlak als het ecologische en zakelijke. Ik zie daarbij enerzijds een diepe angst voor de gevolgen die een dergelijke verandering met zich mee kan brengen, anderzijds is er het groeiende bewustzijn dat we eigenlijk alleen maar verder kunnen als we een pad bewandelen naar een beschaving gebaseerd op wederkerigheid en onderlinge verbondenheid met al wat leeft.

Het is heel interessant dat de encycliek Laudato si' van Paus Franciscus handelt over de noodzaak onze manier van denken te veranderen en dat hij het concept van de men¬selijke overheersing over de aarde uitdaagt, waarmee hij het eeuwenoude beeld dat de mens eigenaar van de natuur is doorbreekt.

Wat wordt van ons in deze tijd gevraagd? We moeten ons realiseren en ook accepteren dat aanzienlijk meer dan economische groei nodig is voor het welzijn van de mensheid. Ecologie en economie verwijzen beide naar een en hetzelfde begrip: 'oikos', het huis, het thuis, de familie. In de praktijk betekent dit: dat we economie en ecologie met elkaar kunnen en moeten verbinden. Door de definitie van economie niet langer strikt te beperken tot 'profit', tot winst, maar die ruimer op te vatten als een fundament voor het welzijn van al het leven, onderhouden we werkelijk een thuis, een familie. Economie gaat dan deel uitmaken van de ecologie van de grote gemeenschap van alle levensvormen. En dat is waarom de zakenwereld zo'n cruciale rol speelt op dit moment van transformatie.

Persoonlijk leiderschap
Daarnaast is er een behoefte aan persoonlijk leiderschap, vanuit een perspectief van ons authentieke zelf in al onze persoonlijke en professionele facetten. De individuele bijdrage wordt vaak onderschat en gezien als iets dat de kracht mist om een verschil te maken. Omdat al het leven onderling is verbonden, maken onze persoonlijke gedachten en keuzes wel degelijk een verschil. Ze hebben niet alleen een effect op ons persoonlijke leven, maar ook op onze buren, op onze gemeenschap, op de natuur zelf.

Ik denk hier aan Marcus Aurelius die eeuwen geleden zei: 'Vergeet niet dat het universum één levend organisme is met één enkele bron en één enkele ziel'.

Op het moment dat je begrijpt dat jij er zelf toe doet, dat jij ertoe doet in wat je denkt en in hoe je handelt, in wat voor keuzes je maakt, in hoe je omgaat met je relaties, in hoe je jezelf behandelt, op het moment dat je begrijpt dat ieder van ons is als een druppel water in de oceaan van het leven, dan begrijp je dat het ¬ieders persoonlijke verantwoordelijkheid is een heldere druppel te zijn die zal bijdragen aan de helderheid van de oceaan als geheel. Want in feite is het 'ik' ook altijd een 'wij'.

Ik zie dit als een vreugdevolle verantwoordelijkheid, omdat dit het leven en alles wat ieder mens doet de moeite waard maakt. En zo creëren we samen de toekomst.

Dat betekent niet dat de verandering van een antropocentrisch wereldbeeld naar een wereldbeeld van harmonieuze saamhorigheid van al wat leeft gemakkelijk is. Het is een wezenlijke verandering van mentaliteit en houding ten opzichte van het leven en de eigen rol daarin. We zouden onszelf moeten toestaan hier samen met zijn allen naar toe te groeien. Kleine individuele beslissingen zijn steeds weer aanknopingspunten. Want vergeet niet, bedrijven zullen sneller ecologisch verantwoord gaan produceren als wij als consument daarom vragen. Die verantwoordelijkheid ligt bij ieder van ons.

We leven in een fascinerend moment in de geschiedenis, een tijdperk dat ons uitdaagt nieuwe technische maar ook spirituele wegen te ontdekken, om te komen tot een levensstijl die in harmonie is met de natuur en onze innerlijke natuur. In mijn denken is het wel¬bewust aangaan van een inter-relatie met al het leven uiteindelijk de vervulling van ons menselijk potentieel.

Dan zijn we in harmonie met de 'primordial essence' - het wezen der dingen - of het leven zelf. We kunnen dit gezamenlijk doen. De gedachten en handelingen van elke persoon tellen mee. Naties, gemeenschappen en ieder van ons kan een leider zijn en een voorbeeld op dit pad van inter-zijn, een pad van harmonie met moeder en zuster aarde. Het pad dat als uitgangspunt heeft: 'Ik ben omdat de natuur is en omdat zij is ben ik'.

Hieronder ziet u een herhaling van de Herzberglezing door prinses Irene